396 - عزت نفس

وَ أَعِزَّنِی وَ لَا تَبْتَلِیَنِّی بِالْکِبْرِ.[۱]

این جمله یکی دیگر از فرازهای دعای نورانی مکارم الاخلاق است که در آن از خداوند منان خواسته شده که خدایا به من عزت بده ولی مرا مبتلای به خود بزرگ‌بینی نکن.
در این فراز و فراز قبلی و چند فراز بعد، شماری از مکارم اخلاق و نیز آفت آنها مطرح شده است.
در فراز قبلی از خداوند بی‌نیازی و در مقابل عدم ابتلا به سرمستی درخواست شده بود. در این فراز هم عزت و در مقابل دوری از کبر را خواستاریم و در فراز بعدی توفیق عبادت و دوری از عُجب و خودبینی را درخواست میکنیم. پس سرمستی و کبر و عجب به ترتیب آفت بی نیازی و عزت و عبادت است و همینطور در دو فراز دیگر منتگذاری آفت خدمت به خلق و فخرفروشی آفت اخلاق خوب دانسته شده است.
در توضیح فراز مورد بحث می گوییم: عزت در لغت به معنای شکستناپذیری است. راغب آن را در مفردات اینگونه معنا میکند:
العزّةُ حالةٌ مانعةٌ للانسانِ مِن أن يُغلَبُ.[۲]
عزت حالتی است که جلوی مغلوب شدن انسان را میگیرد.
ریشه لغوی این کلمه نیز از «أرضٌ عَزاز» به معنای زمین نفوذناپذیر گرفته شده است. در لسان العرب نیز آمده است:
العِزُّ في الأَصل: القوة و الشدة و الغلبة. و العِزُّ و العِزَّة: الرفعة و الامتناع.[۳]
عزت در اصل به معنای قوّت و شدت و غلبه است. همچنین به معنای بلندی و امتناع است.
در واقع آن عظمت و شرافتی که در شخص عزیز وجود دارد، مانع از شکست خوردن او در زمینههای مختلف فردی و اجتماعی میشود.
عزت به معنای حقیقی، اختصاص به خدا دارد، زیرا شکست‌ناپذیر مطلق تنها خداست. در سه آیه به این انحصار تصریح شده است:﴿مَنْ كانَ يُرِيدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِيعاً﴾[۴]؛﴿فَإِنَّ الْعِزَّةَ لِلَّهِ جَمِيعاً﴾[۵]و﴿إِنَّ الْعِزَّةَ لِلَّهِ جَمِيعاً﴾[۶]. در دعای جوشن کبیر هم می‌خوانیم: «يا مَن هُوَ عَزيزٌ بِلا ذُل‌»[۷]؛ ای عزیزی که هیچ ذلتی در او نیست.
بنا بر این، عزت دیگران غیر از خدا، اگر از خدا باشد، عزتی نسبی است و اگر غیر الهی باشد، اصلاً عزت نیست؛ بلکه ذلت است. چنانچه در روایتی از امیر المؤمنین علیه السلام نقل شده که میفرماید:
كُلُّ عَزيزٍ داخِلٍ تَحتَ القُدرَةِ فَذَليل‌.[۸]
هر عزيزى كه زير قدرت و سلطه‌اى باشد، ذليل است.
از این رو، کسی که با خدا ارتباط داشته باشد، عزت حقیقیِ نسبی دارد، چنانچه در این آیه در کنار عزت الهی، پیامبر و مؤمنان نیز عزیز شمرده شدهاند:
﴿وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ﴾[۹]
عزّت از آن خدا و رسول او و مؤمنان است.‌
امیدواریم خداوند به همه ما عزت حقیقی نسبی عنایت فرماید.