أنْتُمُ الصِّراطَ الْأَقْوَمُ .
شماييد شاه راه استوار [ و درست ] .
توضيح واژه ها
صِراط : راه، راه وسيع، شاه راه.[۱]
أقْوَم : درست تر ، استوارتر.[۲]
شرح
صراط ، واژه اى پُركاربرد در فرهنگ دينى است و بر مسلمانان ، واجب است كه روزانه ، ده بار هدايت به «صراط مستقيم» را از خداوند ، درخواست كنند .[۳]اين واژه ، اگر چه به معناى راه وسيع و آشكار است ؛ امّا وراى معناى لغوى ، مفهومى نمادين دارد و به مفاهيم بلندى همچون اسلام ، بندگى خدا ، معرفت ، محبّت الهى و شناخت اهل بيت عليهم السلام ، اشاره مى كند . بنا بر اين ، مفهوم صراط را بايد از قرآن و روايات ، جستجو كرد كه به آن خواهيم پرداخت .
واژه «أقوَم» در اين عبارت ، صفتِ صراط است و به معناى مستقيم و صحيح تر بوده و برگرفته از فرهنگ قرآنى است . قرآن ، كتابى است كه مردم را به راه استوار ، هدايت مى كند :
«إِنَّ هَـذَا الْقُرْءَانَ يَهْدِى لِلَّتِى هِىَ أَقْوَمُ .[۴]همانا اين قرآن ، به آيينى درست تر [ و استوارتر ] ، راه مى نمايد» . معتدل ترين راه ، راهى است كه كاميابىِ دنيا و آخرت را به ارمغان آورد . دستورهاى زندگى بخش قرآن ، درست ترين و استوارترين راه را نشان مى دهد تا مردم در زندگى فردى ، اجتماعى و سياسى خود ، بهترين و مطمئن ترين راه را برگزينند . راه قرآن ، راه اعتدال است كه از كُنْدروى و تندروى ، باز مى دارد و سلامتِ رسيدن به مقصد را ضمانت مى كند .
معانى «صراط»
آشنايى با مفهوم «صراط أقوَم» ، نيازمند شناخت «صراط مستقيم» در قرآن است ؛ زيرا اين دو اصطلاح ، با يكديگر همپوشى دارند . اهمّيت «صراط مستقيم» ، بيش از تصوّر ماست و خداوند ، تكرارِ چندباره آن را در هر روز ، واجب شمرده است تا انسان هايى كه به سوى دين اسلام هدايت شده اند ، با تداوم درخواست خود ، در راه رسيدن به مقصد ، منحرف نشوند و همواره در راه راست ، گام نهند . صراط مستقيم ، در آيات و روايات ، به چند معنا تفسير شده است :
۱ . دين اسلام
نخستين مفهوم صراط مستقيم ، دينِ توحيدى است كه در چَكادِ راستى و درستى جاى دارد و ابراهيم عليه السلام ، منادى آن بود . ويژگى دينِ توحيدى ، سازگارى آن با فطرتِ پاك است و مُربّى ويژه آن ، خداوند است :
«قُلْ إِنَّنِى هَدَانِى رَبِّى إِلَى صِرَ طٍ مُّسْتَقِيمٍ دِينًا قِيَمًا مِّلَّةَ إِبْرَ هِيمَ حَنِيفًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ .[۵]بگو : هر آينه ، پروردگارم ، مرا به راه راست ، ره نمود ؛ دينى پايا [ و درست ] ، آيين ابراهيم پاك و حق گرا ؛ و او از مشركان نبود» . پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ، صراط مستقيم را به اسلام ، تفسير كرده است .[۶]بنا بر اين ، اسلام ، راهى است كه از كژى ها ، باز مى دارد .
۲ . بندگى خدا
دومين معناى صراط مستقيم ، راه بندگى خداست . كسى كه افتخار بندگىِ خدا را دريابد ، همواره در مسيرِ مستقيم ، گام بر مى دارد و از اين راه ، منحرف نخواهد شد . خداوند ، راه راست را چنين معرّفى فرموده است :
«وَ أَنِ اعْبُدُونِى هَـذَا صِرَ طٌ مُّسْتَقِيمٌ .[۷]و اين كه مرا بپرستيد ، كه اين است راه راست» .
۳ . شناخت خدا
گام نهادن در صراط مستقيم ، به شناخت خدا مى انجامد و چنانچه مسير به درستى انتخاب شود ، سرانجامِ آن ، رسيدن به معرفت خدا خواهد بود . مُفضّل بن عمر ، از ياران امام صادق عليه السلام ، از ايشان در باره مفهوم «صراط» پرسيد . امام عليه السلام در پاسخ فرمود :
هُوَ الطَّرِيقُ إلى مَعرِفَةِ اللّهِ عز و جل .[۸]
آن ، راهى است به سوى شناخت خداوند عز و جل .
بنا بر اين ، راهى كه انسان را به خداشناسىِ حقيقى مى رساند ، صراط مستقيم ناميده مى شود .
۴ . محبّت خدا
چهارمين تفسير صراط مستقيم ،راهى است كه به محبّت خدا ره نمون مى شود . اين ، همان راهى است كه انسان را شيفته خدا مى كند و چنانچه كسى اين مسير را پيدا كرد ، از هر چه غير اوست ، دل مى شويد و دل را وقفِ او مى كند و سر ازپا نمى شناسد . بنا بر روايتى ، امام صادق عليه السلام در معرّفى اين راه ، فرموده است :
أَرشِدنَا إلَى الصِّراطِ المُستَقِيمِ . أَرشِدْنَا لِلُزُومِ الطَّرِيقِ المُؤَدّى إلى مَحَبَّتِكَ وَ المُبَلِّغِ إلى دِينِكَ وَ المانِعِ مِن أن نَتَّبِعَ أهواءَنَا ، فَنَعطِبَ أو نَأخُذَ بِآرائِنَا ، فَنَهلِكَ .[۹]ما را به راه راست ، هدايت كن . ما را به راهى در آور كه به محبّت و آيين تو مى رساند و از پيروىِ هوايمان ، باز مى دارد تا سقوط نكنيم و يا پىِ آراى خود را بگيريم تا هلاك شويم .
نشانه راه محبّت خدا ، زدودن موانع و دست كشيدن از هوس هاى تباه كننده است و چنانچه آز و هوس به كنار روند ، زندگى در همين دنيا ، نشاط آور است و از خُمود و كسالت ، باز مى دارد و روزنه اى براى هواپرستى ، باقى نمى گذارد .
۵ . امامِ مُفترض الطاعه
پنجمين تفسير «صراط مستقيم» ، امامى است كه اطاعت از او برهمگان ، واجب است . بر پايه روايتى ، نخستين بار اصطلاح «صراط مستقيم» را پيامبر صلى الله عليه و آله در باره على عليه السلام به كار بُرد[۱۰]و پس از آن ، به صورت فرهنگ پذيرفته شده اى ، در روايات اهل بيت عليهم السلام و اشعار شاعران عرب ، انعكاس يافت .[۱۱]خطاب پيامبر صلى الله عليه و آله به امام على عليه السلام ، به عنوان نخستين امام «مفترض الطاعه» است و تمامِ امامان را مى توان صراط مستقيم ناميد . پيامبر صلى الله عليه و آله فرموده است :
يا عَلِي !... أنتَ الطَّرِيقُ إلَى اللّهِ ، وَ أنتَ النَّبَأُ العَظِيمُ ، وَ أنتَ الصِّراطُ المُستَقِيمُ .[۱۲]اى على ! ... تو آن راه به سوى خدايى ، و تو آن خبرِ بزرگى[۱۳]و تو آن راه استوارى .
كدامين راه ؟
كدامين راه در ميانِ مفاهيم «صراط مستقيم» ، راه استوار است؟ پاسخ ، آن است كه تمامِ راه هاى پيش گفته ، ترجمان حقيقتى واحد هستند . در جمع بندى آنچه گفته آمد ، بايد گفت كه صراط مستقيم ، شاه راه رسيدن به كمال مطلق است . تمامِ راه هاى پيشين ، انسان را به قلّه انسانيت مى رسانند ؛ زيرا راه اسلام ، همان راه بندگى است و آن كه بنده خدا شد ، خدا را شناخته است و آن كه خدا را بشناسد ، شيفته او مى شود . پيمودن اين راه نيز بدون مُرشد و راه نما ، ممكن نيست . از اين رو ، اهل بيت عليهم السلام ، صراط مستقيم معرّفى شده اند ؛ زيرا امام ، كسى است كه راه بندگى و شهود خدا را نشان مى دهد و كسى كه از اين راه به خدا برسد ، راه درست را پيموده است . امام صادق عليه السلام مى فرمايد :
نَحنُ وَاللّهِ الصِّراطُ المُستَقِيمُ وَ نَحنُ وَاللّهِ الَّذِينَ أمَرَاللّهُ العِبادَ بِطاعَتِهِم ، فَمَن شَاءَ فَليَأخُذْ مِن هُنا .[۱۴]به خدا سوگند ، ماييم راه راست ؛ و به خدا سوگند ، ماييم همان كسانى كه خداوند ، بندگان را به پيروى از ايشان ، فرمان داده است ! پس هر كه مى خواهد ، اين راه را برگيرد .
بنا بر اين ، «أنتم الصراط الأقوم» ، يعنى ، شما خاندان ، بهترين و صحيح ترين راهِ اسلام شناسى ، خداباورى و بندگى خدا هستيد و آن كه راه شما را برگزيند ، دنيا و آخرتِ خويش را آباد كرده است .
[۱]«الصراط : الطريق» (معجم مقاييس اللّغة ، ج ۳ ، ص ۳۴۹) . «الطريق الواضح» (المحرر الوجيز ، ج ۱ ، ص ۷۴) .
[۲]«أقوم ... أي أعدل» (لسان العرب ، ج ۱۲ ، ص ۵۰۵) . «قِوام كلّ شى ء : ما استقام به ... قويم أى مستقيم» (همان ، ص ۵۰۳ ـ ۵۰۴) .
[۳]. در نمازها : «إهدِنا الصراط المستقيم» .
[۴]. سوره اسرا ، آيه ۹ .
[۵]. سوره انعام ، آيه ۱۶۱ .
[۶]. تاريخ أصبهان ، ج ۲ ، ص ۶۵ ، ش ۱۱۰۱ .
[۷]. سوره يس ، آيه ۶۱ .
[۸]. معانى الأخبار ، ص ۳۲ ، ح ۱ .
[۹]. همان ، ص ۳۳ ، ح ۴ .
[۱۰]. ر . ك : دانش نامه امير المؤمنين عليه السلام ، ج ۸ ، ص ۱۲۵ .
[۱۱]. ر . ك : مشارق أنوار اليقين ، ص ۳۱۷ و ۳۶۸ ؛ مناقب ، ابن شهرآشوب ، ج ۲ ، ص ۳۳۷ ؛ المصباح ، كفعمى ، ص ۹۶۱ ؛ خصائص الوحى المبين ، ص ۱۳۸ .
[۱۲]. عيون أخبار الرضا عليه السلام ، ج ۲ ، ص ۶ ، ح ۱۳ .
[۱۳]. اشاره به آيه نبأ دارد .
[۱۴]. تفسير القمّى ، ج ۲ ، ص ۶۶ .
