أشْهَدُ أَنَّ هذَا سابِقٌ لَكُمْ فيما مَضى وَ جارٍ لَكُمْ فيما بَقِىَ ، وَ أنّ أرْواحَكُمْ وَ نُورَكُمْ وَ طينَتَكُمْ واحِدَةٌ ، طابَتْ وَ طَهُرَتْ بَعْضُها مِنْ بَعضٍ.
گواهى مى دهم كه اين [ مقام و منزلت ] ، براى شما در گذشته بوده است و در آينده نيز جريان دارد و بى گمان ، ارواحتان و نورتان و سرشتِ شما ، يكى است . همگى پاك و پاكيزه است و برخى از برخى ديگر است ... .
توضيح واژه ها
سابِق : كسى كه بر ديگران ، پيشى مى گيرد .[۱]
مَضى : رفت ، گذشت .[۲]
جارَ : جارى است، جريان دارد .[۳]
بَقِىَ : باقى ماند.[۴]
أرْواح : جمع «روح» ، به معناى جان ؛ نفسى كه جسم ، بدان زندگى مى يابد .[۵]
نُور : روشنايى .[۶]
طينَة : سرشت، طينت، خميرْمايه .[۷]
طابَتْ : پاكيزه شد ، پاك گرديد .[۸]طَهُرَتْ : پاك شد .[۹]
شرح
در اين بخش از «زيارت جامعه» ، زائر امام شناس ، در برابر دورنمايى از عظمت ذاتى اهل بيت عليهم السلام قرار مى گيرد و با بيان برخى ويژگى هاى جان و سرشت آنان ، گواهى مى دهد كه هيچ گونه تمايزى ميانِ آن بزرگواران نيست. از اين رو ، سخن آنان ، يكى است و رفتارشان نيز از يك سرچشمه زلال ، جارى مى گردد .
همسانى مقام اهل بيت عليهم السلام
جمله «أشْهَدُ أَنَّ هذا سابِقٌ» را دو گونه مى توان معنا كرد : نخست آن كه «هذا» اشاره باشد به آنچه از ابتداى زيارت تا كنون برگفته ايم ، كه در اين صورت ، معناى جمله چنين است: من گواهى مى دهم تمامِ اعتقادات پيش گفته (مانند : جايگاه رسالت ، محلّ فرود وحى و...) در ائمّه پيش از شما و پس از شما ، جريان دارد . اين جريان ، از پيامبر صلى الله عليه و آله آغاز شده و هم اينك نيز تمامِ آن صفات ، به وجود مقدّس امام زمان عليه السلام ، انتقال يافته است و او جايگاه رسالت، محلّ نزول وحى ، و رفت و آمدِ فرشتگان و... است.
احتمال ديگر ، آن است كه «هذا» ، اشاره باشد به عبارت پيشين ؛ يعنى : انكار كننده شما ، كافر است و نبرد كننده با شما ، مشرك است و هر كه سخنتان را نپذيرد ، در پست ترين طبقات دوزخ ، همنشين منافقان خواهد بود .
اكنون ، زائر گواهى مى دهد كه اين حكم ، در باره تمامِ مخالفان اهل بيت عليهم السلام جريان دارد و تمامِ مخالفانِ پيامبر صلى الله عليه و آله تا امام زمان عليه السلام را در بر مى گيرد و حكم همه آنان ، يكى است .
دورنمايى از عظمت ذاتى امامان عليهم السلام
در فرهنگ حديثى ما، جان و سِرشت اهل بيت عليهم السلام ، يكى است و در حديث قدسى آمده كه خداوند به پيامبرش فرمود :
يا مُحَمَّدُ ! إنِّي خَلَقْتُ عَلِيَّا وَ فاطِمَة وَ الحَسَنَ وَ الحُسَينَ وَ الأئِمَّةَ مِن نُورٍ واحِدٍ .[۱۰]اى محمّد ! بى گمان من ، على ، فاطمه ، حسن و حسين و [ ديگر ] امامان را از نور يكسانى آفريدم .
رواياتى كه مبدأ خلقتِ پيامبر صلى الله عليه و آله و امامان عليهم السلام را نورِ واحد مى داند ، در كتاب هاى حديثى شيعه و سنّى ، فراوان ديده مى شود. براى نمونه ، احمد بن حنبل ، پيشواى سنّيان حنبلى مذهب ، در كتاب فضائل الصحابة ، اين حديث را از پيامبر صلى الله عليه و آله نقل كرده است :
كُنتُ أنَا وعَلِيٌّ نُورَا بَينَ يَدَي اللّهِ عز و جل قَبلَ أن يَخلُقَ آدَمَ بِأربَعَةَ عَشَرَ ألفِ عامٍ، فَلَمّا خَلَقَ اللّهُ آدَمَ قَسَّمَ ذلِكَ النّورَ جُزءينِ فَجُزءٌ أنَا وجُزءٌ عَلِيٌّ عليه السلام .[۱۱]من و على، چهارده هزار سال پيش از آفرينش آدم، نورى در پيش خداوند عز و جل بوديم. هنگامى كه خداوند ، آدم را آفريد، آن نور را در دو بخشِ قرار داد: يك بخشِ آن، من شدم و بخشى ، على شد .
اين حديث ، در منابع شيعى نيز آمده است. شيخ طوسى ، در كتابِ الأمالى ، حديثى مشابه اين حديث ، نقل كرده است كه آفرينش نور پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام را از زمان آفرينش آدم عليه السلام مى داند و نكاتى را افزون بر آنچه در حديثِ «فضائل الصحابة» آمده ، مى آورد. حديث كتاب الأمالى كه از امام على عليه السلام نقل شده ، چنين است :
قَالَ لي النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله : يا عَليُّ ! خَلَقَنِىَ اللّهُ [ تعالى ] وَ أَنْتَ مِن نُورِ اللّهِ حِينَ خَلَقَ آدَمَ ، وَ أفْرَغَ ذَلِكَ النُّورَ فِى صُلْبِهِ ، فَأفْضى بِهِ إلَى عَبْدِ المُطَّلِبِ ، ثُمَّ افتَرَقا مِن عَبدِ المُطَّلِبِ : أَنَا فِى عَبدِ اللّهِ وَ أنْتَ فِى أبي طالِبٍ ، لا تَصلَحُ النُّبُوَّةُ إلّا لِي ، وَ لَا تَصْلُحُ الوَصِيَّةُ إلّا لَكَ ، فَمَن جَحَدَ وَصِيَّتَكَ جَحَدَ نُبُوَّتِي وَ مَن جَحَد نُبُوُّتِي أكَبَّهُ اللّهُ عَلى مِنخَرَيهِ فِي النّارِ .[۱۲]پيامبر صلى الله عليه و آله به من فرمود: «اى على! خداوند متعال، من و تو را به هنگام آفرينش آدم عليه السلام ، از نور خود آفريد و در پشتِ آدم عليه السلام قرار داد تا به عبد المطّلب رسيد. سپس از عبد المطّلب ، دو پاره شد . من در پشت عبد اللّه قرار گرفتم و تو در پشتِ ابو طالب . پيامبرى ، جز براى من ، و وصايت، جز براى تو شايسته نيست. بنا بر اين ، هر كه وصايت تو را انكار كند، پيامبرىِ مرا انكار كرده است ، و هر كه پيامبرىِ مرا انكار كند، خداوند، او را به رو در آتش ، فرو خواهد انداخت».
اين گونه روايات ، در كنار جمله مورد بحث در «زيارت جامعه» ، نشان مى دهند كه خاندان مطهّر و معصوم پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ، از عظمتى ذاتى برخوردارند و منشأ اين عظمت ، ظرفيتِ وجودى آنها براى مظهريتِ عظمتِ مطلق ذاتِ مقدّس حق تعالى است . البته همان طور كه اشاره شد ، اين روايات ، تنها دورنمايى از عظمت اهل بيت عليهم السلام را بيان مى كند .
امّا حقيقت نورِ يكسان و سرشت واحد اهل بيت عليهم السلام چگونه است؟ در اين باره ، بسيارى ، از جمله شارحان «زيارت جامعه كبيره» و نيز عالمان حديث پژوه ، سخن رانده اند ؛ امّا آنچه به يقين مى توان گفت ، اين كه انديشه ما ، از فهم اين معارف سِتُرگ ، عاجز و قاصر است. خلقت نور آنان ، پيش از آدم عليه السلام و يا هم زمان با آفرينش آدم عليه السلام ، از حقايقى است كه به راحتى فهميده نمى شود و تبيين آن ، بسيار دشوار است و تنها بايد از نورانيّت آنان ، بهره ببريم و از خداوند بخواهيم كه روزنه معرفت را به رويمان بگشايد:
فَبِحَقِّهِمُ الَّذي أوجَبتَ لَهُم عَلَيكَ أن تَجعَلَنِي مِنَ العارِفِينَ بِهِم وَ بِحَقِّهِم![۱۳]پس ، از تو مى خواهم به آن حقّى كه براى ايشان بر خود واجب كردى كه مرا در زمره عارفان به مقام آنان و به حقّ آنان ، قرار دهى .
با اعتراف به اين كه نمى توان حقيقت ذاتِ اهل بيت عليهم السلام را دريافت ، آنچه براى ما مهم است و در اين عبارت «زيارت جامعه» كاربرد دارد، يكسانىِ آفرينش اهل بيت عليهم السلام است و چون نور و سرشت آنان ، يكى است، هيچ گونه اختلافى در ميان آن بزرگواران ، مشاهده نمى شود و سخن همه آنان ، براى ما يكسان است و چونان برهانى خلل ناپذير، عقايد ما بر آن ، استوار است. انسان ، بايد از همين معرفت علمى سود بجويد و با التماس به درگاه خداوند بى نياز، از او بخواهد كه معرفت شهودى را به وى ارزانى دارد تا حقيقتِ سرشت اهل بيت عليهم السلام را دريابد و نورانيت آنان را مشاهده كند. در روايتى آمده كه امير مؤمنان على عليه السلام ، دعايى را به يارِ عارفِ خود ، نوف بِكالى ، آموخت تا او بتواند حقيقت را آن چنان كه هست ، ببيند:
وَ ألْحِظْنِي بِلَحظَةٍ مِن لَحَظاتِكَ تُنَوّرُ بِها قَلبِي بِمَعرِفَتِكَ خاصَّةً وَ مَعرِفَةِ أولِيائِكَ ، إنَّكَ عَلى كُلِّ شَى ءٍ قَدِيرٌ .[۱۴]گوشه چشمى به من كن تا بدان سبب ، دلم را به شناخت خودت و شناخت دوستانت ، روشن گردانى . همانا تو بر هر كارى ، توانايى .[۱۵]
پس از آن كه نور، سرشت و روح امامان عليهم السلام را يكى دانستيم، پاكىِ آنان را نيز از يكديگر مى دانيم ، به گونه اى كه طهارت و طيّب بودن را از هم به ارث برده اند و اين نيز در شمارِ عظمت ذاتى ايشان است.
تفاوت «طاهر» و «طيّب»
واژه هاى «طاهر» و «طيّب» در زبان عربى ، به معناى پاكى و پاكيزگى است ؛ ولى معادلِ دقيقى براى اين دو واژه در زبان فارسى وجود ندارد . «طاهر» و «طهارة» در زبان عربى ، در برابر «رِجْس» ، يعنى آلودگى به كار مى روند و شايد معادلِ نظافت باشند ؛ امّا طاب و طيّب ، به معناى تزكيه و پاكى درونى است كه در برابر خُبث و خبيث به كار مى روند. در كوتاه سخن ، مى توان طهارت را پاكىِ جسم و طيّب را پاكىِ درون دانست . به كسى كه خود را از خباثت هاى درونى ، نظير : شرك ، نفاق، دروغ، تهمت، كينه و... پاك كرده باشد، «طيّب» مى گويند ، و به كسى كه خود را از آلودگى هاى ظاهرى پيراسته باشد، «طاهر» مى گويند .
بنا بر اين ، چه بسا كسانى كه ظاهرى آراسته دارند و از آلودگى پيراسته اند ؛ امّا طيّب نيستند. طيّب بودن ، نيازمندِ تلاش براى زُدودنِ خباثت هاى باطنى است و پيراستن خباثت ، در گِرو عمل به دستورهاى دينى است. امامان عليهم السلام ، در زُدودن آلودگى هاى ظاهرى و باطنى ، سرآمد بوده اند و گَرد آلودگى بر جسم و جان ، آنان ننشسته است ، و اين پاكى را از يكديگر ، به ارث برده اند. شايد اين عبارت ، تلميحى به اين آيه قرآن در باره نسل ابراهيم عليه السلام باشد كه فرموده است :
«ذُرِّيَّةَ بَعْضُهَا مِن بَعْضٍ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ.[۱۶]فرزندانى كه برخى شان ، از برخى ديگرند ؛ و خدا ، شنوا و داناست» .
[۱]«السبق : القدمة فى الجرى و فى كلّ شى ء» (لسان العرب ، ج ۱۰ ، ص ۱۵۱) .
[۲]«مضى الشى ء : خلا و ذهب» (لسان العرب ، ج ۱۵ ، ص ۲۸۳) .
[۳]«جرى الماء : سال، خلاف وقف و سكن» (مجمع البحرين ، ج ۱ ، ص ۸۳) .
[۴]«بقى الشى ء يبقى بقاء، و هو ضدّ الفناء» (العين ، ج ۵ ، ص ۲۳۰) .
[۵]«الروح : النفس الّتى يحيا بها البدن» (العين ، ج ۳ ، ص ۲۹۱) . «الروح : النفس» (لسان العرب ، ج ۲ ، ص ۴۶۲) . «الروح إنّما هو النّفس الذى يتنفّسه الإنسان ، و هو جار فى جميع الجسد» (همان جا) .
[۶]«النّور : الضّياء» (العين ، ج ۸ ، ص ۲۷۵) . «الظاهر فى نفسه المظهر لغيره يسمى نورا» (لسان العرب ، ج ۵ ، ص ۲۴۰) .
[۷]«طينة الرجل : خِلقته و أصله» (لسان العرب ، ج ۱۳ ، ص ۲۷۰) .
[۸]«طاب الشى ء طيبا و طابا : لذّ و زكا» (لسان العرب ، ج ۱ ، ص ۵۶۳) . «طاب له العيش: فارقته المكاره» (مجمع البحرين ، ج ۲ ، ص ۲) .
[۹]«الطهارة ... بمعنى النزاهة» (مجمع البحرين ، ج ۳ ، ص ۳۸۱) .
[۱۰]الغيبة ، نعمانى ، ص ۹۳ ، ح ۲۴ .
[۱۱]فضائل الصحابة ، ج ۲ ، ص ۶۶۲ ، ح ۱۱۳۰.
[۱۲]الأمالى ، طوسى، ص ۲۹۵ ، ح ۵۷۷ .
[۱۳]عبارت پايانى «زيارت جامعه كبيره» .
[۱۴]بحار الأنوار ، ج ۹۴ ، ص ۹۶ ، ح ۱۲ .
[۱۵]مداومت بر اين دعا ، به همگان توصيه مى شود .
[۱۶]سوره آل عمران ، آيه ۳۴.
