نگارش در باره رفتارهاى پيامبر(ص) به صورت خاص ، در سده هاى پيشين و دوران معاصر ، فراوان نيست ؛ ولى نمونه هايى از اين تلاش در این نوشته آمده است.
ثبت[۱]، ضبط و گزارش رفتارهاى پيامبر گرامى اسلام(ص) همانند احاديث گفتارى ايشان ، مورد توجّه راويان و حديث نگاران بوده است ؛ زيرا رفتار معصوم ، همانند گفتار او ، جزئى از حديث شمرده مى شود كه آگاهى از آن و عمل بِدان ، رشد و تعالى پيروان را در پى دارد . در سده دوم هجرى يعنى دوره تدوين حديث و تاريخ ، اين گزارش ها در كنار احاديث گفتارى ، در مجموعه هاى حديثى و تاريخى ، تصنيف و تدوين شد .
همچنين آن گاه كه نگارش سيره آغاز شد ، سيره نگارى به معناى «رفتارشناسى» و «تبيين سبك زندگى» ، به گونه ويژه و جامع مورد توجّه قرار نگرفت . بر اين اساس ، بيشتر كتاب هايى كه از عنوان «سيره» برخوردارند همانند : سيره ابن اسحاق ، سيره ابن هشام ، سيره ابن كثير ، سيره حلبيه و ... ، تنها تاريخ زندگى پيامبر(ص) و حوادث پديد آمده در دوره ايشان را بيان نموده و به تبيين رفتار ايشان در موارد مختلف نپرداخته اند . از اين رو اين منابع را نمى توان نگارش سيره اى به معناى خاصّ «رفتارشناسى» دانست .
در سال هاى اخير نيز كتاب هايى با عنوان «فقه السيرة» ، نوشته شده (همانند كتاب فقه السيرة النبويّة نگاشته محمّد سعيد رمضان البوطى و كتاب فقه السيرة نگاشته محمّد غزالى) كه در صدد بررسى دقيق تر تاريخ اسلام و كند و كاو در زواياى پنهان آن و ارائه تصويرى دقيق تر از ظرافت هاى موجود در آن بوده اند ؛ ولى اين گروه نيز سيره را محدود به تاريخ پيامبر اسلام(ص) كرده و در نتيجه به تحليل رفتارهاى ايشان به طور خاص ، نپرداخته اند .
امّا در مجموعه حاضر ، اين گونه سيره نگارى ، مورد توجّه نيست و نگاه به سيره به معناى مجموعه رفتارهاى پيامبر اكرم(ص) مورد اهتمام است .
نگارش در باره رفتارهاى پيامبر(ص) به صورت خاص ، در سده هاى پيشين و دوران معاصر ، فراوان نيست ؛ ولى نمونه هايى از اين تلاش را مى توان در گروه هاى زير مشاهده كرد :
الف ـ شمائل نگارى
در اين گونه نگارش ، به توصيف ويژگى هاى خَلقى و خُلقى پيامبر(ص) توجّه شده و رفتارهاى شخصى و يا برخوردهاى اجتماعى ايشان گزارش شده اند .
كتاب الشمائل المحمّديّة ، تأليف محمّد بن عيسى ترمذى (م ۲۷۹ ق) ، از نگاشته هاى كهن در اين موضوع است كه در باره آن ، كتاب هاى فراوانى به عنوان شرح ، تكميل و تخريج نوشته شده است . كتاب خَلق النبى(ص) و خُلقه از محمّد بن عبد اللّه سجستانى (م پس از ۴۵۰ ق) نيز از اين جمله است .
ب ـ رفتارهاى مستمر
در اين گونه نگارش ، رفتارهاى پُرتكرار و مستمرّ پيامبر اكرم(ص) مورد توجّه قرار گرفته كه معنايى خاص و محدود از رفتار است . گزارش هاى اين گروه در بسيارى از موارد با «كان رسول اللّه » بيان شده است .
جلال الدين سيوطى در كتاب الجامع الصغير ، در بخش «كان» ، حدود ۶۰۰ حديث از اين مجموعه را گرد آورده است .
علاّمه طباطبايى رحمه اللّه نيز در كتاب سنن النبى(ص) ، رفتارهاى مستمرّ پيامبر خاتم(ص) را در بيش از ۴۰۰ روايت جمع آورى نموده كه با استدراك مترجم كتاب ، شمار آنها به ۹۰۰ حديث رسيده است .
گسترده ترين نگاشته با اين روش ، كتاب سنن الرسول الأعظم(ص) است كه در پژوهشكده باقر العلوم تدوين شده و در بر دارنده بيش از ۲۸۰۰ روايت است .
ج ـ رفتار در يك حوزه
جمع آورى و گزارش رفتارهاى پيامبر(ص) در يك حوزه خاص ، با عناوينى همچون : سيره فقهى ، سيره خانوادگى ، سيره نظامى و سيره سياسى پيامبر اعظم(ص) از ديرباز مورد توجّه محقّقان بوده است . ابن قيّم جوزيّه ، از عالمان سده هشتم اهل سنّت ، در كتاب زاد المعاد فى هَدىِ خير العباد ، رفتارهاى پيامبر(ص) در حوزه فقه و مرتبط با فقه را جمع آورى و تحليل نموده است .
همچنين محمّد صالح المنجد در كتاب كيف عاملهم ، چگونگى معاشرت پيامبر(ص) با گروه هاى مختلف و آداب تعامل با مردمان برگرفته از سيره نبوى(ص) را جمع آورى كرده است .
د ـ رفتارهاى فراتر از يك حوزه
ابو الشيخ اصفهانى (م ۳۶۹ ق) در كتاب أخلاق النبى و آدابه ، به جمع آورى سيره و سخن پيامبر(ص) در حوزه هاى متفاوت پرداخته است . برخى ديگر از نويسندگان نيز از اين شيوه استفاده كرده اند . محمّد بن يوسف صالحى شامى (م ۹۴۲ ق) در بخشى از كتاب سبل الهدى و الرشاد فى سيرة خير العباد ، رفتارهاى پيامبر(ص) را در بسيارى از موارد اخلاقى ، اجتماعى و شخصى ، جمع آورى نموده است . در كتاب نضرة النعيم[۲]نيز بخشى از سيره رفتارى پيامبر(ص) ذكر شده است .
همچنين علاّمه مجلسى رحمه اللّه در كتاب عظيم بحار الأنوار ، بخشى را به اخلاق و سيره پيامبر(ص) اختصاص داده و روايات رفتارى پيامبر(ص) را جمع آورى نموده است . غزالى ، نويسنده خوش ذوق سده پنجم هجرى ، بسيارى از رفتارهاى پيامبر(ص) را در كتاب إحياء العلوم گزارش كرده است ؛ ولى مقيّد به فحص تام و يا تمايز آنها از گفتار نبوده است . طبرسى رحمه اللّه نيز در كتاب مكارم الأخلاق ، بسيارى از روايات ناظر به رفتار پيامبر(ص) و امامان عليهم السلام را جمع آورى كرده است .
علاّمه جعفر مرتضى عاملى در كتاب الصحيح من سيرة النبىّ الأعظم ، ضمن تحليل تاريخ پيامبر اكرم(ص) ، به تحليل بسيارى از رفتارهاى ايشان نيز پرداخته است .
ه ـ تحليل سيره
در دوران معاصر ، تحليل رفتار و بر نمودن اصول كلّى و قواعد اصلى حاكم بر سيره نبوى ، مورد توجّه قرار گرفته است . شهيد مرتضى مطهّرى در كتاب سيرى در سيره نبوى ، از اين منظر به سيره توجّه كرده اند . در مجموعه سيره نبوى نگاشته مصطفى دلشاد تهرانى نيز قواعد حاكم بر سيره نبوى ، در حوزه هاى متفاوت فردى ، اجتماعى و حكومتى تدوين گرديده و به تحليل آن پرداخته شده است . مهم ترين ويژگى اين كتاب ، استخراج قواعد حاكم بر رفتار پيامبر(ص) با استفاده از متون حديثى و تاريخى است .
از ديگر نوشته ها در حوزه تحليل سيره ، كتاب سيره سياسى پيامبر اعظم(ص) است كه به همّت پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامى پديد آمده و در بر دارنده مقالاتى جداگانه ، از نويسندگان متفاوت در باره زواياى سيره سياسى پيامبر(ص) است . كتاب سياست نبوى ، مبانى ، اصول و راهبردها نيز در صدد ارائه الگوى جامع و هماهنگ از سياست نبوى و ظرافت هاى موجود در آن است .
اكنون و پس از معرّفى مجموعه نگارش ها در باره سيره نبوى ، يادآور مى شويم كه در ميان مجموعه هاى موجود ، منبعى كه در بر دارنده تمام رفتارهاى پيامبر اسلام(ص) در حوزه هاى گوناگون باشد ، وجود ندارد . از اين رو مجموعه حاضر براى تأمين اين كاستى پديد آمده و در صدد است تمام رفتارهاى پيامبر گرامى اسلام(ص) را كه الگوى عملى سبك زندگى اسلامى است ، به مخاطبان عرضه نمايد .
[۱]به قلم فاضل ارجمند ، جناب آقاى سيّد محمّدكاظم طباطبايى .
[۲]نضرة النعيم : ج ۱ ص ۴۱۵ ـ ۶۱۰ .