اللَّهُمَّ لَا تَدَعْ خَصْلَةً تُعَابُ مِنِّي إِلَّا أَصْلَحْتَهَا.[۱]
در تبیین این فراز نورانی گفتیم برای اصلاح کردن عیوب در کنار دعا و درخواست از خداوند، باید اقداماتی را نیز انجام دهیم و اولین گام هم شناخت عیوب و ضعف‌های اخلاقی و عملی است.
در روایتی از رسول اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم آمده است:
إذا أرادَ اللَّهُ بِعَبدٍ خَيراً فَقَّهَهُ في الدِّينِ، و زَهَّدَهُ في الدنيا، و بَصَّرَهُ عُيوبَهُ.[۲]
هرگاه خداوند، خوبى بنده‌اى را بخواهد، او را دين‌شناس مى‌گردانَد و به دنيا بى‌اعتنايش مى‌سازد و او را نسبت به عيب‌هايش بينا مى‌كند.
از آنجا که افعال خدا بدون حکمت نیست، پس خیرخواهی خدا برای بندگان ریشه در عمل خود آنان دارد و سه خصلت دین‌شناسی، بی‌رغبتی به مظاهر دنیوی و بصیرت نسبت به عیوب خویشتن، نشانه‌های بنده‌ای است که خدا خیر او را خواسته است.
بر این اساس، بصیرت نسبت به عیوب و دیدن ضعف‌ها از جمله الطاف الهی است که یکی از راه‌های کسب آن درخواست از خداوند متعال است. در حدیث معراج آمده است که هر گاه بنده به شكم خويش گرسنگى دهد و زبانش را نگه دارد، خداوند به او حكمت مى‌آموزد که اگر مؤمن باشد حکمتش برای او نور و برهان و شفا و رحمت می‌شود، در نتیجه:
يَعلَمُ ما لَم يَكُن يَعلَمُ، ويُبصِرُ ما لَم يَكُن يُبصِرُ، فَأَوَّلُ ما ابَصِّرُهُ عُيوبَ نَفسِهِ حَتّى يُشغَلَ بِها عَن عُيوبِ غَيرِهِ، وابَصِّرُهُ دَقائِقَ العِلمِ حَتّى لا يَدخُلَ عَلَيهِ الشَّيطانُ.[۳]
آنچه را نمى‌دانسته است، خواهد دانست و آنچه را نمى‌ديده است، خواهد ديد. نخستين چيزى را كه به او نشان مى‌دهم، عيب‌هاى خود اوست تا بدين سبب، از پرداختن به عيب‌هاى ديگران باز مانَدو دقايق علم را به او نشان مى‌دهم تا شيطان به وجود او راه نيابد.
بنا بر این، اولین راه اصلاح عیوب، شناخت آنهاست که در صورتی که انسان مورد لطف و عنایت حضرت حق قرار گیرد، آنها را می‌شناسد و می‌بیند. پس همین که انسان در فکر ضعف‌های خود باشد و بداند که عیب‌هایی در او وجود دارد، خود از الطاف الهی است و به تعبیر مرحوم فیض کاشانی، خود نوعی هوشیاری است، که البته نباید به آن اکتفا شود:
به غفلت رفـت عمر و فـکر غفلـت ندانسـتم چه سان آمد چه سان شـد
اگر چه فکر غفلت هوشـیاری استولی راضـی به آن کی می‌توان شـد[۴]
محاسبه نفس
دومین راه برای شناخت عیوب محاسبه نفس است. اینکه انسان به حساب خودش برسد به قدری اهمیت دارد که طبق روایتی صحیح السند عدم تکرار روزانه این کار موجب خارج شدن انسان از شمار شیعیان کامل می‌شود. امام کاظم علیه السلام می‌فرماید:
لَيسَ مِنّا مَن لَم يُحاسِب نَفسَهُ في كُلِ يَومٍ.
از ما نيست كسى كه هر روز به حساب اعمال خود رسيدگى نكند.
محاسبه نفس موجب می‌شود انسان به عیوب خود پی ببرد و سپس به فکر تدارک و اصلاح آنها بی‌افتد، چنانچه در روایتی از امیر المؤمنین علیه السلام می‌خوانیم:
مَن حاسَبَ نفسَهُ وقَفَ على عُيوبِهِ، و أحاطَ بذُنوبِهِ، و اسْتَقالَ الذُّنوبَ، و أصْلَحَ العُيوبَ.[۵]
هر كه به محاسبه نفْس خود پردازد به عيب‌هايش آگاه شود و به گناهانش پى ببرد و گناهان را جبران كند و عيب‌ها را برطرف سازد.
خداوند توفیق شناخت عیوب خود را به همه ما عنایت فرماید.
[۱]الصحيفة السجّاديّة: الدعاء ۲۰.
[۴]دیوان اشعار، فیض کاشانی، غزل شماره ۳۱۵.
[۵]غرر الحكم، تمیمی آمدی، ح۸۹۲۷.
