تقوا و کسب روزی

بى ترديد نقش تقوا در توسعه اقتصادى ، در امتداد كار و تلاش است و نه در عرض آن . دليل روشن اين مدعا از اين قرار است:

يك. شيوه مسلّم پيامبران و رسولان گرامى و پيشوايان دين كه قله هاى بلند تقوا و توكّل به شمار مى روند ، به روشنى گواهى مى دهد كه نقش تقوا و توكّل در زندگى ايشان در امتداد كار و تلاش ، و نه به موازات آن ، بوده است .[۱]

دو . آيات و روايات متعدد و بلكه فراوان يافت مى شوند كه مردم را به سختكوشى و كار فرا مى خوانند و از مسلمانان مى خواهند كه نيازهاى زندگى خود را از رهگذر تحمل سختى و رنج در اين راه تأمين كنند ؛ و نيز سستى و سهل انگارى را زمينه ساز فقر و واپس ماندگى مى شمارند و كسى را كه سربار جامعه باشد ، نكوهش مى كنند و حتّى آن كس را كه در برآوردن نيازهاى خانواده اش كوتاهى ورزد و به مسؤوليت خود در اين زمينه عمل نكند ، ملعون و گناهكار شمرده اند . اين همه نشان مى دهد كه نقش تقوا در امتداد عمل ، و نه در عرض آن است .[۲]

سه. احاديث موجود در تفسير آيه مبارك :

«وَ مَن يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَل لَّهُو مَخْرَجًا * وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لاَ يَحْتَسِبُ»

هر كه تقواى خدا را پيشه كند ، خداوند براى وى راه برون شدن قرار مى دهد * و به گونه اى كه محاسبه نتوان كرد ، روزى اش مى دهد .

بهترين گواه براى مدعاى ما است .[۳]آن گاه كه پيامبر صلى الله عليه و آله شنيد گروهى از صحابه حقيقت اين آيه را درك نكرده و آن را به نحو صحيح درنيافته و كار و تلاش را رها كرده و تنها به عبادت روى آورده اند ، آنان را فرا خواند و پرسيد : «چرا به اين كار روى آورديد؟»

گفتند : «اى رسول خدا! تو روزى ما را تضمين فرمودى ؛ پس ما به عبادت روى آورديم» .

پيامبر فرمود : «هر آينه هر كس چنين كند ، دعايش مستجاب نگردد . وظيفه شما كسب روزى است» .[۴]

بدين ترتيب ، چه بسا پرسيده شود كه تقوا در كنار كار و تلاش چه تأثيرى در توسعه اقتصادى دارد و چگونه مى توان اين تأثير را دريافت و تعيين نمود .

از متون اسلامى مى توان دريافت كه تقوا در كنار عمل دو اثر مهم در توسعه اقتصادى دارد:

يك. تقوا سبب مى شود كه كار داراى بركت گردد و نتايج و دستاوردهاى آن فراتر از محاسبات عادى شود . به تعبير قرآن كريم ، در اين حال بركات خداوند از آسمان و زمين فرود آمده ، از هر سو جامعه را دربرمى گيرد .[۵]

دو . آن گاه كه سبب هاى مادى از رسيدن به مقصود در مى مانند و تلاش ها به جايى نمى رسد ، تقوا همچون پنجره اى از غيب به روى انسان باز مى شود و چون هديه اى از آسمان فرود مى آيد و روزى انسان را از طريقى غير عادى فراهم مى كند . بدين سان ، تقوا در كنار عمل ، نه تنها مانع توسعه اقتصادى نيست ، بلكه از مبانى ارزشى آن به شمار مى رود ، همان گونه كه در قرآن كريم بدان اشارت رفته است . از اين گذشته ، گاه حكمت خداوند اقتضا مى كند كه بدون كار و تلاش ، كسى به روزى دست يابد تا مردم روزى دهنده حقيقى خود را بهتر بشناسند . شايد نيز خداوند اقتضا مى كند كه بدون كار و تلاش ، كسى به روزى دست يابد تا مردم روزى دهنده حقيقى خود را بهتر بشناسند . شايد نيز خداوند سبحان حكمت ديگرى از اين كار داشته باشد .[۶]مثال اين حالت را قرآن كريم براى حضرت مريم بيان فرموده است:

«كُلَّمَا دَخَلَ عَلَيْهَا زَكَرِيَّا الْمِحْرَابَ وَجَدَ عِندَهَا رِزْقًا قَالَ يَـمَرْيَمُ أَنَّى لَكِ هَـذَا قَالَتْ هُوَ مِنْ عِندِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَرْزُقُ مَن يَشَآءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ[۷]» ؛

هرگاه زكريا به نمازخانه بر او در مى آمد ، نزد او روزى اى مى يافت . گفت: اى مريم! اين از كجا براى تو رسيد؟ گفت : از نزد خدا ؛ كه خدا هر كه را بخواهد بى شمار روزى مى دهد .

البته اين حالت ها كميابند و چنان كه اشاره شد تابع حكمت خاصى هستند كه آن ها را اقتضا نموده است و با ضرورى بودنِ كار براى نقش آفرينىِ تقوا در ساير موارد منافات ندارد .