تقدير و تقسيمِ روزى

يك. با نگريستن به اصطلاح تقدير در ارتباطش با پديده هاى هستى ، روشن مى شود كه سير و دوام هر پديده بر پايه نظامى دقيق و حكيمانه استوار است . در ديدگاه اسلامى ، يكايك پديده ها بر مبناى سنجش حكمت پروردگار آفريده شده[۱]و در نظام هستى هيچ پديده بيهوده اى وجود ندارد ؛ و هر چيز با سببى خاص[۲]و در مسيرى معيّن جريان مى يابد ، به گونه اى كه نقش وجودىِ خويش را در چهارچوب وضعيّت خاصّ خود ايفا كند .

بر اين پايه ، پديده رزق و توسعه يا عقب ماندگى اقتصادى از اين قانون تكوينى عامّ خداوندى بر كنار نيستند و اين ها نيز داراى سبب هاى مخصوص و عواملى هستند كه از رهگذر آن و براساس حكمت رساى پروردگار جريان مى يابند . پس تقدير روزى ها معنايى جز اين ندارد .

دو . در موجودهاى داراى اراده ، همچون انسان ، اختيار در مقدّرات نقش دارد ، آن هم به گونه اى كه ميان تقدير و اختيار ناسازگارى نباشد . امّا در موجودهاى بدون اراده ، مقدّرات به شكل جبرى جريان مى يابد .

مثلاً خداوند سبحان براى خورشيد و ماه مسيرى معيّن برنهاده كه در نظام آفرينش همواره در آن جريان دارند[۳]؛ و اين تقدير حكيمانه به صورت جبرى تحقّق مى يابد . امّا درباره موجودهاى داراى اراده ، تقدير خداوند اقتضا فرموده كه هر كارشان با اختيار ، و البتّه با منشأ اراده و قدرت او ، تحقّق يابد .

قرآن به اين حقيقت تصريح كرده ؛ مى فرمايد:

««وَ أَن لَّيْسَ لِلاْءِنسَـنِ إِلاَّ مَا سَعَى» ؛

و اين كه چيزى از آنِ انسان نيست ، جز آن قدر كه كوشش كرده است» .

از اين رو ، درباره انسان كه همواره داراى نيروى اراده است ، تقدير خداوند چنين اقتضا كرده كه هر چه بيشتر بكوشد ، به مقدّرات خويش نزديكتر شود . از همين نظرگاه است كه احاديث اسلامى بر اين نكته تأكيد ورزيده اند كه خداوند سبحان روزىِ هر كس را تضمين فرموده ، مشروط به آن كه فرد به كوشش و كار و حركت و تلاش بپردازد .[۴]

سه. معناى تقسيمِ روزى ها در نظام آفرينش آن است كه مقدّرات هر انسان با توان جسمى و اقتضائات روحى و فكرى او تناسب دارد و با محيط طبيعى و شخصيّت خانوادگى و اجتماعى اش سازگار است . از اين رو است كه تلاش هاى او هنگامى به توفيق مى انجامد كه با روند مقدّراتش سازگار باشد .

در يك مثال متعارف ، مى توان اين سازگارى را دريافت : همان گونه كه مقدّرات علمىِ انسانِ داراى حافظه قوى با فرد داراى حافظه متوسّط يا ضعيف تفاوت دارد ، مقدّرات مالى و اقتصادى افرادِ داراى وضعيّت هاى مختلف مالى نيز متفاوت است . امّا حكمتِ نهفته در اين اختلافات آن است كه هر انسانى به برآوردن بخشى از احتياجات جامعه بپردازد .[۵]

باور داشتن تقدير و تقسيم روزى ها بر پايه چنين تفسيرى ، دو دستاورد مهم و تأثيرگذار در عرصه فعاليت هاى اقتصادى در پى دارد:

يك. همه تلاش ها به سمت و سويى درست مى گرايد ، به گونه اى كه هر كس شيوه اى را براى كسب روزى برمى گزيند كه با توان و استعدادهاى وى تناسب داشته باشد . اين همان است كه روايات اسلامى در اين زمينه ، آن را تشويق و توصيه مى كنند ؛ از جمله :

«مَن رُزِقَ في شَيءٍ فَليَلزَمهُ ؛

هر كس كه روزى اش در چيزى نهاده شده ، بايد بر همان مداومت ورزد» .

[۶]دو. انسان احساس آرامش و امنيت روانى مى كند . كسى كه به تقدير و تقسيم روزى ها ايمان دارد ، در مى يابد كه همه تلاش هايش در چهارچوب مقدرات چنانچه با توان وى هماهنگ باشد ، به ثمر مى نشيند . نيز او درمى يابد كه انسان نمى تواند به هر چه مى خواهد دست يابد ؛ پس از بند حرص و افزون خواهى رها مى گردد و خود را بازيچه رنج بيهوده و بى ثمر نمى كند . با اين گونه رضايت از تقدير ، چنين كسى به آرامش و امنيت روانى دست مى يابد .

كوتاه سخن اين كه تأكيد روايات اسلامى بر مقدر بودن و تقسيم روزى ها در دو جنبه قابل ارزيابى است ؛ يكى سوق دادن و تنظيم تلاش ها در مسير مناسب ، و ديگرى ايجاد آرامش روانى براى كسى كه در هر حال به تلاش ادامه مى دهد ، بى آن كه به حرص مبتلا شود يا گذران زندگى او را وادارد كه به حقوق ديگران تجاوز كند يا كارى ناشايست انجام دهد . اين است حكمت روشن تقدير ؛ نه آن كه انسان از عمل باز ايستد و با ادعاى ايمان به تقدير و تقسيم روزى ها از تلاش دست شويد .