پژوهشی در تفسیر العسکری

(۷)
پژوهشی در تفسیر العسکری منسوب به امام ابو محمد حسن بن علی عسکری (ع)

رهنماى منفرد، محمد مسعود

کارشناسى ارشد علوم قرآن و حدیث
دانشکدۀالهیات دانشگاه تهران
استاد راهنما: حجتى، سید محمدباقر
۱۳۶۷
۲۶۱

این كتاب، از جمله آثار ارزشمندى است كه همچون دیگر سندهاى گران‏سنگ شیعه از گزند حیله‏گرى‏ها و دسیسه‏ها در امان نمانده و ناپاكان روزگار، از راه تقطیع یا تصحیف مطالب، سعى در كاهش ارزش آن نموده‏اند، مقدار باقى‏مانده از این تفسیر، تنها شامل تفسیر «فاتحة الكتاب» و حدود نیمى از سوره بقره است كه مورد استفاده محقّقان قرار گرفته است.
تاریخ كتابت قدیم‏ترین نسخه خطّى باقى‏مانده از این تفسیر، مربوط به سال ۸۸۰ ق، است كه ظاهراً با نسخه مرحوم محقّق كَرَكى مقابله شده است. البته حدود سى نسخه خطّى دیگر نیز در دسترس است كه برخى در چاپ این تفسیر به همراه نسخ سنگى دیگر، مورد استفاده قرار گرفته‏اند.
این پایان‏نامه در معرّفى التفسیر المنسوب إلى الإمام العسكرى‏علیه السلام و دفاع از سند و درستى محتواى آن است. نگارنده ضمن اشاره به زمان پیدایى این تفسیر و رواج آن در بین شیعیان، سعى در بیان ارزش و اهمّیت جایگاه آن در بین تفاسیر مأثور دارد و با اعتراف به ناقص بودن آن - كه فقط بخشى از تفسیر را داراست - آن‏را از آثار ارزشمند شیعى برشمرده است.
این پایان‏نامه، دربردارنده یك مقدّمه و پنج فصل است. در مقدّمه، اهمّیت و جایگاه تفسیر مأثور، با استشهاد به روایاتى كه محوریت معصومان و سخنان آنان را در تبیین آیات قرآن روشن مى‏سازد، مورد بحث قرار گرفته است.
در فصل نخست، گزارشى اجمالى از چگونگى تدوین این تفسیر با ذكر جریان تاریخى آن و بیان اوّلین بخش آن‏كه از ناحیه حضرت املا شده و عناوین برجسته آن، آمده است.
فصل دوم به بررسى سند تفسیر امام حسن عسكرى‏علیه السلام اختصاص یافته است.
نگارنده براى این تفسیر، دو سند ذكر كرده و كوشیده تا وثاقت محمّد بن قاسم مفسّر استرآبادى (راوى این تفسیر) را با طرح دعاوى و ردّ آنها اثبات كند و در پایان فصل، به نقل قول شیخ صدوق (ره) و ادلّه او پرداخته است.
در فصل سوم، دیدگاه صاحب‏نظران رجال، حدیث و تفسیر درباره این تفسیر، انعكاس یافته و به نقل از علّامه مجلسى و محدّث نورى از صحّت استناد این كتاب به امام‏علیه السلام دفاع شده است.
در فصل چهارم، عمده‏ترین اشكال‏هاى محتواى این تفسیر، ارائه شده و به آنها پاسخ داده شده است. این اشكال‏ها عمدتاً توسط شیخ محمّدجواد بلاغى در كتابى تحت عنوان رسالة التكذیب لروایة التفسیر المنسوب إلى العسكرى‏علیه السلام و علّامه شوشترى در كتاب الأخبار الدخلیة طرح شده است، چنان‏كه از میان عامّه، محمّد حسین ذهبى در كتاب التفسیر والمفسّرون، به تضعیف این تفسیر پرداخته است. نویسنده با عناوین: شواهدى بر تصحیف، اعتراضات سطحى، مغایرت با مستندات تاریخى، نارسایى ظاهرى برخى از مضامین، بررسى شواهد اختصاصى التفسیر و المفسرون، بررسى شبهه غلوّ در مقامات معصومان‏علیهم السلام و بررسى شبهه كثرت معجزات، به نقدها پاسخ داده است. در پایان، نسخه‏هاى خطّى این تفسیر و نیز فهرست تفصیلى عناوین آن آمده است.