اوّل و آخر ، در قرآن و حديث

دو واژه «اوّل» و «آخر» در قرآن و حديث ، در دو معنا به كار رفته اند :

۱ . اوّل و آخر مطلق

اين معنا به خداوند متعال اختصاص دارد و هيچ كس جز او ، اوّل و آخرِ مطلق نيست . در قرآن كريم ، اين دو واژه تنها يك بار به اين معنا آمده اند . در آيه سوم از سوره حديد آمده است :  «اوست اوّل و آخر و ظاهر و باطن ؛ و او به هر چيزى داناست»  .

علّامه سيّد محمّد حسين طباطبايى گفته است :

منظور از اوّل بودن و آخر بودن خداوند ، احاطه او به تمام اشياست . هر موجودى كه اوّل فرض شود ، از آن جا كه خداوند متعال بر آن احاطه دارد ، خداوند ، پيش از او قرار مى گيرد ، و هر موجودى كه آخِر فرض گردد ، خداوند متعال به دليل احاطه بر او ، پس از آن است . . . . بنا بر اين ، اوّل بودن و آخر بودن خداوند ، دو فرع از فروع صفت «محيط» است و محيط ، خود از شاخه هاى قدرت مطلق اوست . . . و ممكن است كه چهار نام (اوّل ، آخر ، ظاهر و باطن) را از فروع احاطه وجودى او بگيريم . . . ؛ چون وجود او قبل از وجود هر چيز و بعد از وجود هر چيز است .[۱]

گفتنى است در احاديثى كه ملاحظه خواهيم كرد ، اوّل و آخر بودن خداوند ، به معناى اوّل و آخر بودن در وجود ، تفسير شده است . بنا بر اين ، اوّل و آخر بودن خداوند ، به يگانگى او در ازلى و ابدى بودن باز مى گردد .

۲ . اوّل و آخر نسبى

كاربرد واژه «أوّل» و «آخِر» در قرآن و حديث ، براى غير خداوند متعال ، نسبى است ، مانند :  «أوّل المسلمين[۲](نخستين مسلمان) »  و  «أوّل العابدين[۳](نخستين پرستشگر) »  و غير اين دو .

بنا بر اين ، آنچه در تبيين ويژگى هاى اهل بيت عليهم السلام در زيارت آنان آمده كه : «شما اوّل و آخِريد»[۴]، به معناى اوّل و آخر بودن نسبى است و غلو نيست .[۵]