تبيين احاديث ذخيره كردن آذوقه

برخی[۱]گزارش ها بر اين نكته تأكيد دارند كه پيامبر اكرم(ص) هيچ چيزى براى فرداى خود نمى اندوخت و خدمتكاران و ياران خود را نيز از ذخيره نمودن آذوقه براى فردا پرهيز مى داد . اين ، در حالى است كه برخى احاديث ، ذخيره آذوقه را تجويز كرده و آن را زمينه آسودگى خيال انسان دانسته اند .[۲]يكى از اين احاديث به نقل از پيامبر اكرم(ص) ، چنين است :

إنَّ النَّفسَ إذا أحرَزَت قوتَهَا استَقَرَّت .[۳]

آدمى، هر گاه وسايل زندگى اش به قدر نياز فراهم باشد، روانش آسايش مى يابد.

در حديثى ديگر ، امام باقر عليه السلام سخن سلمان ، صحابى بزرگ پيامبر اكرم(ص) ، را چنين نقل مى فرمايد :

إنَّ النَّفسَ قَد تَلتاثُ عَلى صاحِبِها إذا لَم يَكُن لَها مِنَ العَيشِ ما يَعتَمِدُ عَلَيهِ ، فَإِذا هِىَ أحرَزَت مَعيشَتَهَا اطمَأَنَّت .[۴]

آن گاه كه آدمى نتواند نياز زندگى اش را تأمين كند ، روانش با او ناآرامى مى كند وهر گاه نيازش را تأمين سازد ، روانش آرامش مى يابد .

يك حديث شايان توجّه در اين باره ، ذخيره كردن آذوقه را به سه تن از اهل بيت پيامبر(ص) نسبت مى دهد و ذخيره آن را براى يك سال نيز مجاز مى داند . در منابع معتبر ، از امام رضا عليه السلام نقل شده است كه مى فرمايد :

إنَّ الإِنسانَ إذا أدخَلَ طَعامَ سَنَتِهِ خَفَّ ظَهرُهُ وَ استَراحَ ، وَ كانَ أبو جَعفَرٍ وَ أبو عَبدِ اللّهِ عليهما السلام لا يَشتَرِيانِ عُقدَةً حَتّى يُحرِزا طَعامَ سَنَتِهِما .[۵]

هر گاه انسان خوراك سالش را فراهم آورَد ، سبكبار و آسوده خاطر مى شود . امام باقر عليه السلام و امام صادق عليه السلام مادام كه به قدر خوراك سالشان تدارك نمى ديدند ، مِلكى نمى خريدند .

اين دسته از احاديث به گونه اى صريح ، باگزارش هاى دسته نخست ، در تعارض است و از اين رو به حلّ تعارض آنها نياز است . گفتنى است كه گزارش هاى دسته نخست ، بيشتر از منابع حديثى درجه دومِ اهل سنّت گرفته شده اند ، در حالى كه احاديث دسته دوم ، در منابع كهن و اصيل حديث شيعه نقل شده اند . بر اين پايه با فرض پذيرش صدور روايات دسته اوّل ، به نظر مى رسد كه آنها ناظر به حكمى همگانى و يا هميشگى نيستند . به سخن ديگر ، بسى محتمل است كه اين ، يك شيوه ويژه پيامبر(ص) و يا ناظر به اوضاع سخت اقتصادى صدر اسلام باشد ؛ همان اوضاعى كه حديث زير ، آن را به خوبى نشان مى دهد . اين حديث همچنين ثابت مى كند كه اندوختن متعارف مال نيز هميشه ناروا نيست و حكم آن ، وابسته به وضعيت اجتماعى و اقتصادى مسلمانان است . متن حديث، به نقل از عبد الرحمان بن حجّاج ، چنين است :

سَأَلتُهُ عَنِ الزَّكاةِ : ما يَأخُذُ مِنهَا الرَّجُلُ ؟ وَ قُلْتُ لَهُ : إنَّهُ بَلَغَنا أنَّ رسولَ اللّهِ(ص) قالَ : أيُّما رَجُلٍ تَرَكَ دينارَينِ فَهُما كَىٌّ بَينَ عَينَيهِ . قالَ : فَقالَ : اُولئِكَ قَومٌ كانوا أضيافا عَلى رسولِ اللّهِ(ص) ، فَإِذا أمسى قالَ : يا فُلانُ ! اِذهَب فَعَشِّ هذا . فَإِذا أصبَحَ ، قالَ : يافُلانُ ! اِذهَب فَغَدِّ هذا ؛ فَلَم يَكونوا يَخافونَ أن يُصبِحوا بِغَيرِ غَداءٍ وَ لا بِغَيرِ عَشاءٍ ، فَجَمَعَ الرَّجُلُ مِنهم دينارَينِ ، فَقالَ رسولُ اللّهِ(ص) فيهِ هذِهِ المَقالَةَ ، فَإِنَّ النّاسَ إنَّما يُعطَونَ مِنَ السَّنَةِ إلَى السَّنَةِ فَلِلرَّجلِ أن يَأخُذَ ما يَكفيهِ وَ يَكفى عِيالَهُ مِنَ السَّنَةِ إلَى السَّنَةِ .[۶]

از امام صادق عليه السلام در باره مقدار زكاتى كه شخص مى گيرد ، پرسيدم و به ايشان گفتم كه پيامبر خدا(ص) فرمود : هر كس كه دو دينار بر جاى بگذارد ، پيشانى اش را با آن ، داغ مى نهند . امام عليه السلام فرمود : «اين در باره كسانى بود كه ميهمان پيامبر خدا بودند و چون شب مى شد ، پيامبر به او (ميهمان) مى فرمود : "برو و خود را با اين غذا ، سير كن" و چون صبح مى شد ، مبلغى مى داد و مى فرمود : "براى خود ، صبحانه اى تهيّه كن" و آنان از اين نمى هراسيدند كه بدون صبحانه و شام به سر برند . از اين ميان ، مردى دو دينار اندوخت و پيامبر خدا در باره اش اين جمله را فرمود ، و گرنه ، مردم هزينه يك ساله خود را يكباره دريافت مى كنند . پس هر كس مى تواند ، مخارج يك ساله خود و خانواده اش را بگيرد» .

گفتنى است كه حديث ديگرى نيز در تأييد اين معنا در دست است . اين حديث ، مقدار اندوختن مال را نه يك اندازه ثابت عددى ، بلكه متناسب با وضعيت اقتصادى و محيطى دانسته است :

ذَكَرَ بَعضُهُم عِندَ أبِى الحَسَنِ عليه السلام فَقالَ : بَلَغَنا أنَّ رَجُلاً هَلَكَ عَلى عَهدِ رَسولِ اللّهِ(ص) وَ تَرَكَ دينارَينِ ، فَقالَ رسولُ اللّهِ(ص) : تَرَكَ كَثِيرا . قالَ : إنَّ ذلِكَ كانَ رَجُلاً يَأتى أهلَ الصُّفَّةِ فَيَسأَلُهُم فَماتَ وَ تَرَكَ دينارَينِ .[۷]

شخصى نزد امام كاظم عليه السلام گفت : به ما خبر رسيده است كه مردى در زمان پيامبر خدا در گذشت و دو دينار باقى نهاد و پيامبر خدا(ص) فرمود : «مال فراوانى بر جاى نهاده است» . امام عليه السلام فرمود : «او مردى بود كه از نزد اهل صُفّه مى آمد و از آنان گدايى مى كرد و چون در گذشت ، دو دينار بر جاى گذاشت» .