لیلة الرغائب شبی است گرامی برای همه اهل اسلام در اقصی نقاط عالم که با مناسک، آداب و اعمالی با شکوه، زیبا و معنوی همراه است.
واژه «رغائب» جمع «رغیبه» و به معنای چیزی است که مورد رغبت و میل باشد و نیز به معنای عطا و بخشش فراوان است.
* وجه نامگذاری لیلة الرغائب
«لیلة الرغائب» به این دلیل بدین نام موصوف گشته که آن شبی است که میل، خواسته، نیاز و راز با عبادت و بندگی خدای متعال عجین شده و در این وقت عزیز، بندگان حق تعالی، گرد شمع وجود او در محفل دلشان گرد می آیند و به مناسکی معنوی و اعمالی ربانی دست می یازند تا عروج گیرند و به آسمان بپیوندند.
اما معنای دوم «لیلة الرغائب» همان شبی است که بخشش خدا در آن موعود، باریدن می گیرد و بر بسیاری از بندگان نازل می گردد.
و این همه، نشانه و چراغی است برای رهایی از بند تن و آویختن با حبل المتین عشق الهی که در اعمالش به ظهور و بروز می شود.
* زمان لیلة الرغائب
در زمان «لیلة الرغائب» اختلاف وجود دارد. برخی معتقدند که لیلة الرغائب، شب جمعه ای از ماه مبارک رجب است که پنج شنبۀ آن هم، از ماه مبارک رجب باشد.
و بعضی دیگر می گویند که شب نخستین جمعۀ ماه مبارک رجب، لیلة الرغائب است، چه پنج شنبۀ آن، از ماه مبارک رجب باشد و چه نباشد.
برای روشن شدن مطلب، عبارت سیدبن طاووس از کتاب اقبال ارائه می گردد. (۱)
فصل ۱۰: فی مانذکره من عمل اول جمعه من شهر رجب. اعلم! ان مقتضی الاحتیاط للعباده و طلب الظفر بالسعاده، اقتضی ان نذکر، عمل هذه اللیله الجمعه فی اول لیله من هذاالشهرالشریف، لجواز ان یکون اول لیله منه، الجمعه.
فیکون قد اذکرناک فی اول الشهربها الی حین حضور اول لیله جمعه منه لتعمل بها.
وجدنا ذلک فی کتب العبادات مرویا عن النبی(ص) و نقلته انا من بعض کتب اصحابنا، رحمهم الله، فقال فی جمله الحدیث عن النبی(ص) فی «ذکر فضل شهر رجب »،ماهذا لفظه:
«ولکن لا تغفلوا عن اول لیله جمعه منه! فانها لیله تسمیها الملائکه «لیله الرغائب». و ذلک انه اذامضی ثلث اللیل، لم یبق ملک فی السماوات والارض،الا یجتمعون فی الکعبه و حوالیها و یطلع الله علیهم اطلاعه فیقول لهم: «یاملائکتی! سلونی ماشئتم!». فیقولون: «ربنا! حاجتنا الیک ان تغفر لصوام رجب.». فیقول الله تعالی:«قد فعلت ذلک.».
ثم قال رسول الله(ص): «مامن احد صام یوم الخمیس اول خمیس من رجب، ثم یصلی بین العشاء و العتمه...» الحدیث.
همان طور که مشاهده می کنید، تأمل در عبارت سید، می رساند که «لیلة الرغائب »یک مطلب است و روزه و نماز آن دوازده رکعت بین نماز مغرب و عشا، مطلبی دیگر.
توضیح این که، شب نخستین جمعه از ماه مبارک رجب، لیلة الرغائب است چه پنج شنبۀ آن جزء ماه مبارک رجب باشد و چه نباشد و آن روزه و نماز، مربوط به نخستین پنج شنبۀ ماه مبارک رجب است.
به عبارت دیگر، رابطۀ منطقی بین این دو مطلب، عام و خاص من وجه است. در نتیجه، مثلا اگر جمعه ای، ابتدای ماه مبارک رجب بود، شب آن، «لیلة الرغائب» است، اما زمان انجام دادن آن نماز و روزه نیست و پنج شنبه ای را که می آید، باید روزه داشت و آن نماز را خواند.
حال اگر کسی بپرسد: «در آن شب، چه اعمالی را باید انجام داد؟» خواهیم گفت که احیای آن شب، همراه با دعا و قرائت قرآن و ... پسندیده است.
البته این احتمال را هم می توان داد که اگر پنج شنبه، جزء ماه مبارک رجب نبود، ولی روز بعد از آن -که جمعه باشد- ابتدای ماه مبارک رجب باشد، روزۀ پنج شنبه ساقط می شود، ولی آن دوازده رکعت نماز پابرجا است و باید بین دو نماز مغرب وعشا خوانده شود و آن شب هم، «لیلة الرغائب» است.
عارف کامل، جناب آقای حاج میرزا جواد آقا ملکی تبریزی، در کتاب المراقبات می نویسد:
انما یقتضی ان یقال: ان العمل بذلک فی ما اذا لم یکن اول الشهر جمعه. و اما اذا کان الاول جمعه، یکون العمل للجمعه الثانیه ولولم ینطبق بلیله الرغائب. و لیس فی الروایه تصریح باشتراط ذلک بلیله الرغائب.
و لکن الذی یقوی فی النفس، ان یکون العمل للجمعه الاولی و لکن بالغاءالصوم اذااتفقت الجمعه فی اول الشهر او بالغاء قید رجب من صوم خمیس فی هذه الصوره. (۲)
همان طور که مشاهده می کنید، این بزرگوار، احتمال دیگری را تقویت کرده اند و نظر مبارک شان این است که اگر جمعه، نخستین روز ماه مبارک رجب باشد، بدون روزه گرفتن پنج شنبه، آن دوازده رکعت نماز، خوانده می شود و آن شب هم «لیله الرغائب» است.
* اعمال این شب
عملى با فضيلت بسيار از حضرت رسول خدا(صلى اللّه عليه و آله) وارد شده كه آن را سيّد در كتاب« اقبال» و علاّمه حلى در «اجازه بنى زهره» نقل كرده اند؛ بعضى از فضيلت آن اين كه به سبب انجام آن، گناهان بسياری آمرزيده مى شود و نيز نمازى در آن وارد شده و هركه آن را به جاى آورد هنگام شب اوّل قبرش حق تعالى ثواب آن را به نيكوترين صورت و با روى گشاده و درخشان و زبانى گويا به سوى او مى فرستد، پس به او مى گويد: اى حبيب من! تو را بشارت باد كه از هر شدّت و سختى نجات يافتى. بنده مى گويد تو كيستى؟ به خدا سوگند من چهره اى زيباتر از چهره تو نديدم و سخنى شيرين تر از سخن تو نشنيدم و بويى بهتر از بوى تو نبوييدم!!
پاسخ مي دهد: من ثواب آن نمازم كه در فلان شب، از فلان ماه، از فلان سال به جاى آوردى، امشب نزد تو آمدم تا حقّت را ادا كنم و مونس تنهايى تو باشم و هراس را از تو برگيرم و هنگامىكه در صور(شيپور قيامت) دميده شود، در عرصه قيامت سايه اى بر سرت خواهم افكند، پس خوشحال باش كه خير هرگز از تو جدا نخواهد شد.
كيفيت اين نماز چنين است: اولين پنجشنبه ماه رجب را روزه مى دارى، چون شب جمعه داخل شود، بين نماز مغرب و عشا، دوازده ركعت نماز به جاى مى آورى، هر دو ركعت با يك سلام به اين ترتيب كه در هر ركعت يك مرتبه سوره «حمد» و سه مرتبه «سوره قدر» و دوازده مرتبه «سوره توحيد» مى خوانى و هنگامى كه از نماز فارغ شدى هفتاد مرتبه مى گويى:
«اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ النَّبِيِّ الْأُمِّيِّ وَ عَلَى آلِهِ [وَ آلِ مُحَمَّدٍ]».
خدايا! بر محمّد پيامبر درس ناخوانده و خاندانش درود فرست
سپس به سجده مى روى و هفتاد مرتبه مي گويى:
«سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّ الْمَلائِكَةِ وَ الرُّوحِ»
پاك و منزّه است پروردگار فرشتگان و روح
آن گاه سر از سجده بر مى دارى و هفتاد مرتبه مى گويى:
«رَبِّ اغْفِرْ وَ ارْحَمْ وَ تَجَاوَزْ عَمَّا تَعْلَمُ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَلِيُّ الْأَعْظَمُ»
پروردگارا! مرا بيامرز و بر من مهرورز و از آنچه از من مى دانى بگذر، تو خداى برتر و بزرگترى
دوباره به سجده مى روى و هفتاد مرتبه مى گويى:
«سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّ الْمَلائِكَةِ وَ الرُّوحِ»
پاك و منزّه است پروردگار فرشتگان و روح
سپس حاجت خود را مى طلبى كه به خواست خدا برآورده خواهد شد.آگاه باش زيارت حضرت امام رضا(عليه السّلام) در ماه رجب مستحب است و انجام آن در اين ماه امتياز خاصى دارد، همان گونه كه انجام عمره در ماه رجب فضيلت دارد تا جايى كه روايت شده انجام آن در اين ماه، در فضيلت همتاى حج است و نيز نقل شده: حضرت سجاد(عليه السّلام) در ماه رجب به عمره مشرّف شده بود، و شب و روز نزد كعبه نماز مى خواند، و در حالى كه پيوسته در سجده بود اين ذكر از زبان ايشان شنيده مى شد:
«عَظُمَ الذَّنْبُ مِنْ عَبْدِكَ فَلْيَحْسُنِ الْعَفْوُ مِنْ عِنْدِكَ»
گناه از بنده ات بزرگ شده، پس بگذر گذشت از سوى تو زيبا باشد.
* وقت نماز لیلة الرغایب تا چه وقت است؟
پاسخ: چون به نظر مراجع معظم تقليد پایان وقت نماز عشا، نصف شب است. وقتی که شب را از اول غروب تا اذان صبح حساب کرده و تقسیم بر دو کنیم، نصف شب شرعی معین می شود. نصف شب شرعی غالباً حدود ۱۱ ساعت و یک ربع بعد از اذان ظهر است.(۳) وقت استحباب نماز مذکور بین نماز مغرب و عشاء است شما هر اندازه نماز عشاء را به تاخیر بیندازید می توانید این نماز را بخوانید چون بين نماز مغرب و عشاء صادق است البته قضای نماز مستحبی را به قصد رجاء مي توان خواند.
پی نوشتها و منابع:
۱- الاقبال، ج ۳، ص ۱۸۵-۱۸۶.
۲- المراقبات، ص ۴۶.
۳. توضیح المسایل مراجع ،ج ۱، م ۷۳۹ و ۷۴۰.
مفاتیح الجنان
دانشنامه بزرگ اسلامی
پایگاه اطلاع رسانی استاد حسین انصاریان
بلاغ، سیدحسین شیخ الاسلامی
