شادی مردم ایران: نقش فرهنگ، نقص ابزار

بررسی و تحلیل گزارش های رسانه های غربی در باره شادی و آرامش روانی مردم ایران.
تحلیلی از گروه روان شناسی اسلامی پژوهشگاه قرآن و حدیث

حمید رفیعی هنر[۱]

چند سالی است که مؤسسه آمریکایی گالوپ وارد صحنه سنجش شادکامی و بهزیستی کشورهای غیرآمریکایی و عموماً کشورهای آفریقایی و آسیایی شده است. گزارش پایین بودن سطح هیجانات مثبت ایرانیان[۲] در سال ۲۰۱۴ و پایین بودن سطح بهزیستی مردم کشورهایی آسیایی دیگر[۳] در سال ۲۰۱۵ از جمله این موارد است. در همین حال، این گزارش‌ها به بالا بودن بهزیستی و سطح هیجانات مثبت در میان کشورهای عمدتاً آمریکایی اشاره کرده‌اند.

گزارش‌های مذکور، واکنش‌های مختلفی را در میان تحلیل‌گران کشورمان ایجاد کرد و برخی افراد در تلاش برای علت یابی این موضوع به تبیین‌های منفعلانه‌ای روی آوردند و علت پایین بودن شادی مردم ایران را مواردی چون «تورم اقتصادی»، «نبود آزادی‌های اجتماعی»، «ترویج فرهنگ گریه»، و... اعلام کردند[۴].

پس از آن، برخی از مجلات[۵] و سایت‌های دنیای مجازی[۶] با عناوین ژورنالیستی و اعلام «شادترین» و «غمگین ترین» استان‌های(!) ایران به بازخوانی پژوهش‌هایی پرداختند که در سال‌های قبل توسط برخی از پژوهش‌گران[۷] انجام شده بود. این تحقیقات به سنجش شادکامی در میان افراد شهرهای مختلف کشور تنها با یک سوال که «آيا فردي بانشاط و شاداب هستيد؟» اقدام کرده‌اند، جدای از وارد بودن نقدهای علمی و فنی به تحقیقات مذکور[۸] ، به نظر می‌رسد تحلیل موضوع شادکامی در میان مردم ایران به‌عنوان یک کشور با فرهنگ آسیایی و اسلامی را نباید ساده انگاشت. در این نوشتار به جنبه‌ای از تحلیل مذکور پرداخته می‌شود.

اخیراً تعدادی از پژوهشگران شرق تبار(Yi-Chen Lee , Yi-Cheng Lin , Chin-Lan Huang , Barbara L. Fredrickson,۲۰۱۳) اقدام به طراحی سازه «آرامش روان» و ساخت سنجه آن بر اساس فرهنگ چینی‌ها نموده‌اند[۹] و پژوهش خود به مطالعات قابل توجهی اشاره کرده‌اند. اینکه «شادکامی» از چه چیزی تشکیل شده از مدتها پیش مورد مناقشه پژوهشگران و اندیشمندان بوده است. به اعتقاد لی و همکارانش(۲۰۱۳) امروزه بهزیستی فاعلی[۱۰] (SWB) به‌عنوان یکی از مؤثرترین شیوه سنجش شادکامی در زندگی روزانه شناخته شده است. شاخص‌های بهزیستی فاعلی که متخذ از دیدگاه لذت‌گرا در شادکامی بوده و بر حداکثرسازی سطوح لذت تأکید دارد عبارتند از حضور عاطفه مثبت، فقدان عاطفه منفی، و مؤلفه شناختی رضایت از زندگی(Ryan and Deci ۲۰۰۱; Kahneman et al. ۱۹۹۹). امروزه بهزیستی فاعلیِ عاطفی[۱۱](حالتی که فرد، عاطفه مثبت را بیش از فقدان حالت منفی تجربه می‌کند) را با ابزارهایی چون مقیاس تعادل عاطفه[۱۲] ، برنامه عاطفه مثبت و منفی[۱۳]، و مقیاس خلق روزانه[۱۴] می‌سنجند.

اما نکته مورد توجه در اینجا این است که طبق دیدگاه لذت گرا در شادکامی این ابزارِ سنجش، تنها عاطفه مثبت با سطح برانگیختگی متوسط[۱۵](شاد، فرحناک، مسرور[۱۶]) و عاطفه مثبت با سطح برانگیختگی بالا[۱۷](هیجان زده، با اشتیاق، گوش به زنگ[۱۸]) را پوشش می‌دهد. از این رو نمرات بالاتر در بهزیستی فاعلیِ عاطفی، نشانگر عواطف مثبت با سطح برانگیختگی متوسط و بالا و عاطفه منفی پایین در زندگی روزانه هستند. با این حال همین سنجه‌های بهزیستی فاعلی عاطفی است که در کشورهای مختلف به منظور بررسی شادی‌های فرهنگ‌ها مورد استفاده قرار گرفته است و بر اساس آن، گزارش‌ها این‌گونه منعکس شده است: مطالعات یافته‌اند که آسیایی‌ها(یا آمریکایی‌های آسیایی تبار) نسبت به غربی‌ها[۱۹] نمرات پایین‌تری در بهزیستی فاعلی عاطفی دارند(Diener et al. ۱۹۹۵; Okazaki ۲۰۰۰; Oishi ۲۰۰۱; Suh ۲۰۰۲).

اما واقعیت این است که این نتایج به درستی منعکس کننده این موضوع نیستند که آسیایی‌ها واقعاً در مقایسه با غربی‌ها کمتر شاد هستند. در واقع، تأثیرات فرهنگی می‌تواند باعث شکل گیری معنای عاطفی شادکامی شده و به موجب آن بر تجربه هیجانی افراد از شادکامی تأثیر بگذارد. مثلاً لو و گیلمور (۲۰۰۴) پاسخ‌های مشارکت کنندگان چینی و آمریکایی‌هایِ اروپایی به این سوال که «شادکامی چیست؟» را بررسی کردند. به استثنای برخی اشتراکات بین این دو گروه راجع به برداشتشان از شادکامی(یعنی شادکامی به عنوان یک حالت روانی رضامندی و خرسندی)؛ فاصله‌های زیادی بین فرهنگها دیده شد. برای مثال چینی‌ها غالباً از اصطلاح «توازن»[۲۰] و «تعادل»[۲۱] برای تعریف شادکامی استفاده می‌کردند(که در فرهنگ چینی به یک حالت تعادل حیاتی[۲۲] هم در درونِ روان خود و هم بین فرد و محیط پیرامون خود اشاره دارد)، درحالی‌که آمریکایی‌های اروپایی هرگز از این اصطلاحات استفاده نکردند.

در مطالعه دیگری، تی سایی و دیگران(۲۰۰۶) این موضوع را بررسی کردند که فرهنگ، چگونه عاطفه ایده‌ال را تحت تأثیر قرار داده و یافتند که هم آمریکایی‌هایِ آسیایی و هم چینی‌هایِ هونگ کونگی در مقایسه با آمریکایی‌های اروپایی برای عاطفه مثبت با بر انگیختگی پایین[۲۳](یعنی آرامش[۲۴]، سکون[۲۵]) ارزش بیشتری قائل هستند. در مقابل، اروپایی‌ها و آمریکایی‌های اروپایی در مقایسه با چینی‌ها برای عاطفه با برانگیختگی بالا[۲۶] (یعنی هیجان زده[۲۷]، مشعوف[۲۸]) ارزش بیشتری قائل شدند، یعنی همان چیزی که امروزه با عنوان «شادی هالیوودی[۲۹]» از آن یاد می‌شود.

این نتایج، مؤید این مطلب‌اند که افراد تحت تأثیر فرهنگ‌های شرق و غرب، احساساتِ مثبت متفاوتی را ارزش‌گذاری می‌کنند. بنابراین، شادکامی ارزش‌گذاری شده توسط ایرانی‌ها که نسل در نسل تحت تعالیم رویکرد سعادت نگر اسلامی رشد یافته‌اند به‌خوبی متفاوت از دیدگاه لذت گرا در شادکامی خواهد بود که بر تجربه حداکثری سطوح خوشی و لذت تأکید دارد. به علاوه باید توجه داشت هرچه تجارب هیجانی افراد از هیجاناتی که آنها برایش ارزش قائل‌اند فاصله بگیرد، تجربه بهزیستی آنها کمتر خواهد بود و طبیعی است که ابزاری که فقط هیجانات با برانگیختگی بالا را شناسایی میکند بهزیستی مردم کشورهای آسیایی را پایین گزارش کند چون از نگاه این مردم این هیجانات، هدف عالی زندگی آنان نیست.

ضرورت ساخت مقیاسهای مبتنی بر فرهنگ

از این رو، مقیاس‌هایی که در پی سنجش حد عواطف با سطح برانگیختگی متوسط یا بالا در مقایسه با عواطف منفی هستند احتمالاً برای سنجش بهزیستی عاطفی در فرهنگ‌های غربی مناسب باشند. اما به‌کار بردن این مقیاس‌ها در فرهنگ‌هایی که برای عواطف با سطح برانگیختگی پایین به همراه حالات روانی «توازن» و «تعادل» ارزش‌گذاری می‌کنند، مشکل ساز بوده و منجر به نتیجه گیری‌های غلط و تصمیم گیری‌های نامناسب فرهنگی اجتماعی می‌شود.

ما امروزه با فقدان مقیاس‌های بهزیستی عاطفی متخذ از فرهنگ ایرانی مواجهیم، از این رو لازم است پژوهشگران به طراحی سازه و ابزار سنجش جدیدی که به‌طور مناسب بهزیستی عاطفی و شادکامی ایرانی را منعکس نماید روی بیاورند، مقیاسی که اهمیت عاطفه با سطح برانگیختگی پایین و توازن روانی را منعکس نماید.

خوشبختانه چند سالی است که برخی از پژوهشگران حوزه دین در ایران، در تلاش برای تبیین مفهوم شادی و شادکامی با نگاه اسلامی اقدام به ارائه الگوهایی در این زمینه کرده‌اند که در این میان می‌توان به «الگوی اسلامی شادکامی» اشاره نمود[۳۰]. محقق در این پژوهش با رویکردی روان‌شناختی، دیدگاه اسلام درباره شادکامی را تبیین نموده است. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد از نگاه اسلامی، وقتی دو مؤلفه «رضامندی» و «نشاط» دست به‌دست هم می‌دهند، احساس شادکامی در افراد شکل می‌گیرد. اما رضامندی از کجا و چگونه شکل می‌گیرد و نشاط چگونه ایجاد می‌شود؟ رضامندی بر اساس رضایت از تقدیرهای خداوند برای انسان رقم می‌خورد. تقدیرهای خداوند برای بندگان اعم از امور خوشایند، ناخوشایند، بایدها و نبایدهاست. روشن است که انسان‌ها نسبت به امور خوشایند همواره رضایت دارند، اما می‌دانیم همه اموری که خداوند برای افراد رقم زده همواره خوشایند نبوده بلکه گاهی موضوعات و رویدادهای زندگی ظاهراً ناخوشایند و رنج آورند و گاهی بایدها و نبایدها برای افراد ایجاد محدودیت می‌کنند و در همین جاست که تفاوت فرهنگ‌ها در تبیین موضوعات ناخوشایند خودش را نشان می‌دهد. آری، رضامندی از امور ناخوشایند در فرهنگ اسلامی زمانی فراهم می‌شود که فرد همه امور این عالم را از خدا بداند و همه کارهای خداوند نسبت به بندگان را «خیر» و نیکو تلقی کند. به‌عبارت دیگر با مکانیزم «خیرباوری» است که ما نسبت به امورِ ظاهراً ناخوشایند هم احساس رضایت پیدا خواهیم کرد.

اما نشاط چگونه به‌وجود می‌آید؟ دین اسلام در این زمینه، توجه لازم را داشته و ایجاد «لذّت» را ریشه شکل‌گیری نشاط دانسته است. دین اسلام هیچگاه لذّت‌ها را به‌طور مطلق سرکوب نکرده است. اگر لذّت‌های دنیا تعارضی با زندگی اخرویِ مورد باور مسلمانان نداشته باشد، «نامطلوب» نبوده و اگر این لذتها در راستای سعادت اخروی باشند «مطلوب» خواهند بود.

این دو مؤلفه رضامندی و نشاط به همراه مکانیزمهای اجرایی آنها یعنی خیر باوری و لذت تشکیل دهنده «زندگیِ شاد» از نگاه اسلامی را خواهد داد. زندگی که همواره دارای دو بُعد اصلی به نام «خیر» و «سرور» خواهد بود که از دنیا آغاز می‌شود و در آخرت تداوم یافته و جاودانه می‌گردد.

[۱] . پژوهشگر گروه روان‌شناسی اسلامی، پژوهشکده اخلاق و روان‌شناسی، پژوهشگاه قرآن و حدیث و دانشجوی دکتری روان‌شناسی عمومی

[۲] . http://www.gallup.com/poll/۱۷۰۸۱۹

[۳] . http://www.gallup.com/poll/۱۸۳۷۱۰

[۴] . http://www.asriran.com/fa/news/۳۴۷۳۱۴/ «چرا دومین کشور غمگین دنیا هستیم؟

[۵] . http://www.salamat.ir/ «بازخواني مطالعه‌اي که دکتر علي منتظري و همکارانش در زمينه ميزان شادکامي ايرانيان انجام داده‌اند»

[۶] . http://www.asriran.com/fa/news/۳۴۷۳۱۴/ «شادترین و غمگین‌ترین استان‌های ایران کداماند؟»

[۷] . منتظری، علی و همکاران(۱۳۹۱) «میزان شادکامی مردم ایران و عوامل موثر بر آن: مطالعه سلامت از دیدگاه مردم ایران». فصلنامه پایش،.۴۶۷-۴۷۵ ،(۴)۱۱

[۸] . برای مثال تحقیق حاضر تنها در مجموع ۵۴ درصد شادکامي افراد را به‌طور معناداري تبيين مي‌کند. یعنی با فرض درست بودن روایی محتوایی سوال مذکور، تقریباً نصف واریانس شادکامی را عوامل مدنظر محققان این طرح پیش بینی کرده و نصف دیگر را عواملی غیر از این موضوع تبیین می‌کند که مشخص نشده است و چه بسا با حضور عوامل مطالعه نشده ترتیب اعلام شده در میان استان‌ها به هم خورده و یا همگی به یک سو کشانده شوند. خوانندگان فرهیخته مستحضرند که «معناداری آماری» لزوماً به «معناداری بالینی» و «معناداری عملی» منجر نمی‌شود.

[۹] . Yi-Chen Lee , Yi-Cheng Lin , Chin-Lan Huang , Barbara L. Fredrickson, “The Construct and Measurement of Peace of Mind”, Journal of Happiness Studies , ۲۰۱۳, Volume ۱۴, Issue ۲, pp ۵۷۱-۵۹۰

[۱۰] . Subjective well-being (SWB)

[۱۱] . affective SWB

[۱۲] . Affect Balance Scale (ABS; Bradburn ۱۹۶۹)

[۱۳] . Positive and Negative Affect Schedule (PANAS; Watson et al. ۱۹۸۸)

[۱۴] . Daily Mood Scale (Diener and Larsen ۱۹۸۴)

[۱۵] . moderate-arousal positive (MAP) affect

[۱۶] . happy, joyful, and pleased

[۱۷] . high-arousal positive (HAP) affect

[۱۸] . excited, enthusiastic, and alert

[۱۹] . Westerners

[۲۰] . “harmony”

[۲۱] . “balance”