اصول سياست هاى شهرسازى اسلامی

هر چند در متون اسلامى ، عنوان شهرسازى و يا معمارى اسلامى وجود ندارد ، با اين حال مى توان با الهام گرفتن از قرآن و احاديث اهل بيت عليهم السلام ، اصول سياست ها و ضوابط كلّى شهرسازى و معمارى اسلامى را ارائه كرد ،[۱]كه در اين جا به برخى از آنها اشاره مى كنيم :

الف ـ تأمين آرامش شهروندان

مهم ترين اصلى كه در شهرسازى و معمارى بايد مورد توجّه قرار گيرد ، آرامش بخش بودن مناطق مسكونى براى شهروندان است . قرآن كريم در اين باره مى فرمايد :

«وَ اللَّهُ جَعَلَ لَكُم مِّنْ بُيُوتِكُمْ سَكَنًا .[۲]

و خداوند از خانه هايتان براى شما مايه آرامش پديد آورْد»  .

آيه، به اين نكته اشاره دارد كه يكى از حكمت هاى تشكيل خانه در نظام آفرينش ، تأمين آرامش زندگى انسان هاست . بنا بر اين ، هر چيزى كه آرامش بخشى منازل مسكونى را تقويت كند ، در جهت فلسفه وجودىِ آن ، و هر آنچه موجب سلب آرامش انسان گردد ، بر خلاف فلسفه وجودىِ آن است. از اين رو، «آرامشِ مناطق مسكونى» بايد به عنوان يك سياست اصولى در شهرسازى و معمارى اسلامى ، تلقّى گردد و اين سياست ، در انتخاب زمين ، تراكم ساختمان ، خيابان هاى اصلى ، و كوچه هاى فرعى ، مورد توجّه قرار گيرد .

ب ـ انتخاب نقاط خوش آب و هوا

از ديگر سياست هاى اصولىِ شهرسازى ، انتخاب نقاط خوش آب و هوا براى ساخت و ساز است . از امام صادق(ع) روايت شده كه مى فرمايد :

لا تَطيبُ السُّكنى إلّا بِثَلاثٍ : الهَواءِ الطَّيِّبِ وَ الماءِ الغَزيرِ العَذبِ ، وَ الأَرضِ الخَوّارَةِ .[۳]

سكونت كردن [در جايى] جز با وجود سه ويژگى ، خوش نيست : هواى پاك ، آب فراوان و گوارا ، و زمين پُر بار .

ج ـ استحكام بنا

سومين سياست اصولى شهرسازى ، برنامه ريزى جهت استحكام ساخت و سازهاست . در حديثى از پيامبر(ص) آمده كه مى فرمايد :

إنَّ اللّهَ يُحِبُّ إذا عَمِلَ أحَدُكُم عَمَلاً أن يُتقِنَهُ .[۴]

خداوند متعال دوست دارد كه هر گاه يكى از شما كارى انجام مى دهد ، آن را استوار [و بى عيب ]انجام دهد .

اين حديث و احاديث مشابه،[۵]در واقع ، بيانگر سياست اصولى اسلام در همه توليدات جامعه اسلامى است . بر اساس اين سياست ، انواع توليدات مسلمانان از جمله ساخت و ساز مسكن ، بايد بى عيب و در نهايت استوارى و استحكام باشد .

در حديثى آمده كه پيامبر خدا(ص) هنگام دفن يكى از اصحاب بزرگ خود به نام سعد بن معاذ ، شخصا متكفّل دفن او شد و ديگران نيز به ايشان كمك مى كردند . پس از آن كه پيامبر(ص) وى را در قبر گذاشت ، خشت هاى لحد را دقيق چيد و درزهاى آن را محكم با گِل پُر كرد . دقّت و محكم كارى پيامبر(ص) به گونه اى بود كه گويا اصحاب ، تعجّب كردند كه جايگاه مرده ، آن هم محلّى كه به فاصله چند روز خراب مى شود ، چه ضرورتى دارد كه در ساخت آن ، اين همه دقّت به كار گرفته شود!

پيامبر(ص) در تبيين حكمت كار خود فرمود :

إنّى لَأَعلَمُ أنَّهُ سَيَبلى ، و يَصِلُ إلَيهِ البِلى ، و لكِنَّ اللّهَ تَعالى يُحِبُّ عَبداً إذا عَمِلَ عَمَلاً فَأَحكَمَهُ .[۶]

من مى دانم كه به زودى اين [قبر سعد بن معاذ] ، ويرانه مى شود ؛ امّا خداوند متعال ، آن بنده اى را دوست دارد كه هر گاه كارى انجام مى دهد ، محكم كارى كند .

اين سخن ، يك پيام بزرگ براى امّت اسلامى ، و يك سياست اصولى اسلام است كه مسلمانان را موظّف مى كند كه هر كارى را در نهايت دقّت و استوارى انجام دهند ، هر چند آن كار ، ساختنِ خانه براى مردگان باشد! وقتى در ساختن خانه مردگان، محكم كارى ضرورت داشته باشد ، بديهى است كه خانه زندگان بايد به مراتب ، از استوارى و استحكام بيشترى برخوردار باشد .[۷]

د ـ قلب شهرسازى اسلامى

مسجد ، قلب جامعه اسلامى و مهم ترين پايگاه فرهنگى و سياسى حكومت دينى است . از اين رو ، احاديث با تعبيرهاى بلند و تنبّه آفرينى مانند : «خانه خدا»،[۸]«نشستنگاه پيامبران عليهم السلام »،[۹]«سراى هر پرواپيشه»،[۱۰]«بهترين مكان ها»[۱۱]و «باغ بهشتى»،[۱۲]مسلمانان را به برقرارى ارتباط با اين كانون نور و هدايت ، دعوت مى كنند و به گسترش بهره گيرى از بركات مادّى و معنوى آن ، تشويق مى نمايند .

بنا بر اين ، بهترين نقاط شهرها و روستاها بايد براى ساختن خانه خدا ـ كه در واقع ، خانه معنوى مردم است ـ ، اختصاص يابد ، به گونه اى كه اهالى هر محلّه ، به آسانى بتوانند با قلب معنوى خود ، ارتباط برقرار كنند .[۱۳]افزون بر اين ، در نظر گرفتن قسمتى از منازل مسكونى به عنوان «مسجد درون خانه» ،[۱۴]توصيه شده است .

هـ طرّاحى مراكز آموزشى در كنار مساجد

بى ترديد ، هيچ مكتبى مانند اسلام براى علم و معرفت و آگاهى ، ارزش قائل نيست و هيچ دينى مانند اسلام ، مردم را از خطر جهل، بر حذر نداشته است . از نظر اسلام ، علم ، اساس همه ارزش ها و جهل ، ريشه همه معايب و مفاسد فردى و اجتماعى است . از اين رو ، عقايد ، اخلاق و اعمال انسان و همه حركات و اقدامات او بايد مبناى علمى و عقلى داشته باشد .[۱۵]بر اين اساس ، در نظر گرفتن مراكز علمى و فرهنگى در شهرسازى اسلامى ، از اولويت ويژه اى برخوردار است .

نكته قابل تأمّل ، اين كه در صدر اسلام ، بويژه در دوران حيات پيامبر(ص) ، مسجد، تنها محلّ عبادت نبوده است؛ بلكه مركز تعليم و تربيت نيز بوده است . هر چند مى توان اين مطلب را با توجّه به امكانات آن عصر و گسترده نبودن رشته هاى دانش ، توجيه كرد ؛ ليكن با توجّه به اين كه پيامبر(ص) مى توانست مركز ديگرى جز مسجد را براى آموزش تعيين نمايد ، مى توان نتيجه گرفت كه اقدام ياد شده ، به مسئله مهمّ «پيوند علم و دين» اشاره دارد ، چنان كه در حديثى از امام على(ع) آمده :

العِلمُ وَ الإِيمانُ أخَوانِ تَوأَمانِ و رَفيقانِ لا يَفتَرِقانِ .[۱۶]

دانش و ايمان ، دو برادر همزاد ، و دو همراهِ جداناشدنى اند .

بر اين پايه مى توان به اين سياست اصولى در شهرسازى اسلامى دست يافت كه در كشورهاى اسلامى ، مراكز آموزشى بايد به شكل مناسبى در كنار مساجد ، طرّاحى شوند .

و ـ طرّاحى مراكز درمانى در كنار مساجد

بر پايه شمارى از منابع تاريخى ، در مسجد پيامبر(ص) ، جايگاهى براى درمان بيماران و مجروحان ، معيّن شده بود. سعد بن معاذ ، از كسانى است كه در همين مكان، بسترى بوده و پيامبر(ص) هر صبح و شام به عيادتش مى رفتند .[۱۷]اين اقدام در عصر نبوى مى تواند مبيّن اين سياست در شهرسازى اسلامى باشد كه در نظام اسلامى ، مناسب است مراكز درمانىِ بيمارى هاى جسمى ، در كنار مراكز درمانىِ بيمارى هاى روحى ـ كه همان مساجد ـ طرّاحى گردد .

ز ـ طرّاحى مراكز رسيدگى به امور بى پناهان و درماندگان در كنار مساجد

در نظام اسلامى ، رسيدگى به امور بى پناهان و درماندگان ، از اولويت ويژه اى برخوردار است . بر پايه گزارش منابع اسلامى ، پيامبر(ص) در مسجد خود ، قسمتى را به نام «صُفّه» معيّن كرده بود تا كسانى كه منزل و مأوايى ندارند، از آن به عنوان سرپناه استفاده كنند . ابن حجر در اين باره مى گويد :

الصُّفَّةُ مَكانٌ فى مُؤَخَّرِ المَسجِدِ النَّبَوِىِّ ، مُظَلَّلٌ اُعِدَّ لنزول الغرباء فيه ، ممّن لا مأوى له و لا أهلَ ، و كانوا يَكثُرونَ فيه و يَقِلّون بحسب من يتزوَّج منهم أو يموت ، أو يسافر .[۱۸]

صُفّه ، مكان سرپوشيده اى بود در انتهاى مسجد پيامبر(ص) كه براى سكونت افراد غريب و بى خانمان ساخته شده بود و تعداد آنان ، بسته به اين كه ازدواج مى كردند يا مى مردند يا به سفر مى رفتند ، كم و زياد مى شد .

بى ترديد ، اين اقدام ، موجب حمايت عموم مسلمانان از بينوايان و سامان يافتن آنان در مدّتى كوتاه مى شد .

از اين اقدام حكيمانه نيز مى توان سياست ديگرى در شهرسازى استنباط كرد كه در نظام اسلامى براى اين كه مردم از حال محرومان و مستمندان غافل نباشند ، و با هدف جلب حمايت هاى مردمى جهت پايان دادن به محروميت هاى اجتماعى ، شايسته است كه در كنار مساجد ، جايگاهى براى درماندگان اجتماعى تعريف شود .[۱۹]

ح ـ خانه براى مهمانان شهر

نكته جالب ديگرى كه در سيره شهرسازى در عصر پيامبر(ص) ديده مى شود، ساختن سَرا يا اقامتگاهى در مدينه با عنوان «خانه مهمانان» است .[۲۰]

در حديثى از پيامبر(ص) نقل شده كه مى فرمايد :

إذا دَخَلَ رَجُلٌ بَلدَةً ، فَهُوَ ضَيفٌ عَلى مَن بِها مِن إخوانِهِ و أَهلِ دينِهِ حَتّى يَرحَلَ عَنهُم .[۲۱]

هر گاه مردى وارد شهر شود ، او ميهمان برادران و هم كيشان خود در آن شهر است تا آن گاه كه از ميان آنها برود .

ط ـ سرپناه براى ره گذران

نكته ديگرى كه در سياست هاى سازندگى اسلامى قابل توجّه است، ساختن خانه ، سرپناه يا پناهگاه براى ره گذران است . در حديثى از پيامبر(ص) آمده است :

مَن بَنى عَلى ظَهرِ الطَّريقِ ما يُؤوى عابِرَ سَبيلٍ بَعَثَهُ اللّهُ يَومَ القِيامَةِ عَلى نَجيبٍ مِن دُرٍّ و وَجهُهُ يُضى ءُ لِأَهلِ الجَنَّةِ نوراً .[۲۲]

هر كس در كنار راه ، سرپناهى براى ره گذران بسازد ، خداوند در روز قيامت ، او را سوار بر اشتر نژاده اى از مرواريد ، به محشر مى آوَرَد ، در حالى كه رخسارش براى بهشتيان نورافشانى مى كند .

گفتنى است كه اين اقدام در عصر پيامبر(ص) ، با توجّه به مشكلاتى كه براى مسافران و ره گذران پيش مى آمد، از اهمّيت ويژه اى برخوردار بود، هر چند در شرايط كنونى نيز داراى اهمّيت است و هم اكنون در برخى از كشورهاى پيشرفته ، اين سياست ، اجرا مى گردد .

ى ـ مراكز تفريحى و ورزشى

در احاديث اسلامى ، توصيه شده كه شخص مؤمن ، علاوه بر برنامه هايى كه براى تحصيل علم ، تأمين معاش ، و ارتباط با خدا بايد داشته باشد ، براى تفريح و استراحت روحىِ خود نيز برنامه ريزى كند و بخشى از اوقات خود را به اين امر اختصاص دهد.[۲۳]

در سيره برخى از امامان عليهم السلام گزارش شده كه آنان نيز گاه براى تفريح از شهر خارج مى شدند . در حديثى به نقل از ابراهيم بن ابى محمود آمده كه :

امام رضا(ع) به ما (جمعى از حاضران) فرمود : «كدام خورش ، شايسته تر است ؟».

يكى گفت : گوشت . ديگرى گفت : روغن زيتون. شخص ديگرى گفت : ماست .

امام فرمود : «هيچ يك ؛ بلكه نمك! ما براى تفريح به اطراف شهر رفته بوديم . خادم ها ، فراموش كرده بودند كه نمك را همراه خود بياورند . گوسفند فَربهى را ذبح كردند؛ ولى چون نمك نبود، نتوانستيم از چيزى استفاده كنيم تا اين كه بر گشتيم» .[۲۴]

احاديث ياد شده مى تواند مبناى سياست برنامه ريزى جهت ساختن مراكز تفريحى و ورزشى در شهرسازى اسلامى باشد . البتّه بايد توجّه داشت كه در اسلام ، تفريح و ورزشِ هدفمند و مشروع ، مطلوب و پسنديده است[۲۵]كه اين نكته بايد در برنامه ريزى مراكز ياد شده ، مورد توجّه قرار گيرد .

ك ـ رعايت مصالح شهروندان

آنچه در پى عنوان «اصول سياست هاى شهرسازى» آمد و بِدان اشاره شد ، تنها بخشى از اصول و ضوابط شهرسازى است كه با الهام از قرآن و احاديث اهل بيت عليهم السلام عجالتا قابل ارائه است ، و بى ترديد ، ضوابط شهرسازى ، فراتر از آن است كه در اين مقال ، فرصت پرداختن به آنها باشد. به طور كلّى در نظام اسلامى ، رعايت مصالح و منافع عمومى ، يك اصل است و بر اين اساس ، آنچه به سود عموم شهروندان است ، بايد در سياست ها و برنامه ريزى ها در نظر گرفته شود و از آنچه به زيان آنهاست ، مانند : از بين بردن فضاى سبز ، قطع درخت ، آلوده ساختن محيط زيست ، شكار بى رويّه حيوانات ، سدّ معبر ، تجاوز به راه ها و فضاهاى عمومى ، و باز كردن پنجره در حريم خانه ديگران ،[۲۶]جلوگيرى به عمل آيد .