قرآن، کتاب اخلاق

این اثر، کوششی مختصر در شرح و بسط معارف اخلاقی قرآن کریم است.

این اثر، کوششی مختصر در شرح و بسط معارف اخلاقی قرآن کریم است که با بهره گیری از احادیث پیامبر(ص) و معارف اهل بیت(ع) و نیز با استفاده از دیدگاه های مفسّران بزرگ، به انجام رسیده است. در این کتاب، نویسنده هم در انتخاب آیات و هم از نظر موضوعی، به صورت گزینشی عمل کرده، به برخی از مهم ترین فضایل اخلاقی در حوزه فردی و اجتماعی پرداخته است. استفاده از قلمی ساده و روان به قصد بهره مندی عموم جامعه نیز از جمله رویکردهای نگارنده بوده است.

عناوین اصلی کتاب عبارت اند از: فصل نخست: فضایل اخلاقی فردی (عزت نفس، توکل، صبر، حیا، عفت)؛ فصل دوم: فضایل اخلاقی اجتماعی (تواضع، مهربانی، خوش گمانی (حسن ظن)، عفو).

مقدّمه

بخش بزرگی از آموزه های اسلامی، اعم از آیات قرآن کریم و احادیث معصومان(ع)، به موضوع «اخلاق» اختصاص یافته است. فراوانی آموزه های اخلاقی در قرآن و حدیث و سیره، علاوه بر نمودار ساختن اهمّیت اخلاق در زندگی بشر، این حقیقت را که پیامبر ختمی مرتب صلی الله علیه و آله فلسفۀ رسالتش را برای تمام کردن مکارم اخلاق دانسته، به عیان آشکار می سازد. از ویژگی های اخلاق همین بس که فطرت های سالم و سرشت های پاک را به سوی خود جذب می کند و به قوم و ملّت و مذهبی اختصاص ندارد. از این رو، خوشایند هر کسی است که در پی احیای ارزش های اخلاقی باشد و برای نهادینه کردن آنها در وجود خویش و دیگران بکوشد.

قرآن کریم، بیش از نیمی از آیاتش به اخلاق و رفتارهای اخلاقی ارتباط دارد و راه چگونه زیستن را پیش روی بشر ترسیم کرده است. اهتمام قرآن کریم به اخلاق و به دنبال آن، توجّه پیشوایان دینی به آن، وظیفۀ سنگینی را بر دوش علمای دین نهاده است تا در راستای ادای دَین خود به این کتاب آسمانی و شکرگزاری از ارشاد و راه نمایی هایگستردة آن بکوشند و ضمن تهذیب نفس و اخلاق خویش در ارشاد و اصلاح اخلاق افراد جامعه، از هیچ تلاشی فروگذار ننمایند.

کتاب حاضر، کوششی خُرد و ناچیز در شرح و بسط معارف اخلاقی این کتاب سترگ است که با بهره گیری از احادیث پیامبر صلی الله علیه و آله و معارف اهل بیت: و نیز با استفاده از دیدگاه-های مفسّران بزرگ به انجام رسیده است. در این اثر، آیات اخلاقی ثقل اکبر، با بهره گیری از بیانات ثقل اصغر،[۱]شرح شده است. گرچه گستردگی آیات اخلاقی، نگارنده را بر آن داشت هم از نظر موضوعی و هم در انتخاب آیات، گزینشی عمل کند و در گام نخست، با تقسیم ویژگی ها و صفات اخلاقی به دو دستۀ فضایل و رذایل، ابتدا به بحث در بارۀ برخی از مهم ترین فضایل اخلاقی بپردازد. فضایل اخلاقی نیز به دو نوع فضایل اخلاقی فردی و فضایل اخلاقی مربوط به رفتارهای اجتماعی تقسیم شده و از هر یک از این دو نوع، چند فضیلت مهم مورد بحث قرار گرفته است. استفاده از قلمی ساده و روان به قصد بهره مندی عموم جامعه نیز از جمله رویکردهای نگارنده بوده است.

این گام نخست، در صورت یاری دو بارۀ پروردگار متعال، با اثری دیگر که به بررسی رذایل اخلاقی با همین شیوه می پردازد، کامل تر خواهد شد. از این رو در نام گذاری آن، عنوان «قرآن، کتاب اخلاق (۱)» انتخاب شد. باشد که توفیق الهی یار شود و گام دوم در تکمیل آن نیز به انجام رسد! البته اقدام کامل تر، آن است که مجموعه فضایل و رذایل به بحث گذاشته شوند و دیدگاه های قرآن کریم استخراج گردند.

در پایان، به رسم ادب بر خود فرض می دانم از همکارانی که در تتبّع و فیش برداری این اثر، مرا یاری رساندند، آقایان: حسین پسندیده، عبدالله عمادی و علی ملکوتی نیا و نیز از استادان گران قدر حجج اسلام آقایان: دکتر عبدالهادی مسعودی و دکتر علی راد که زحمت ارزیابی اثر را بر عهده داشتند و همچنین مؤسّسۀ علمی ـ فرهنگی دارالحدیث بویژه رییس محترم آن، حضرت آیة الله محمّدی ری شهری که زمینۀ به ثمر نشستن این تلاش را فراهم آوردند، سپاس گزاری کنم و سلامتی و توفیق همیشگی آنان را از پروردگار متعال، مسئلت نمایم.

محمّدتقی سبحانی نیا

تابستان ۱۳۹۲

[۱]ر.ک: نهج البلاغة، خطبۀ ۸۷: «الَمْ أَعْمَلْ فِيكُمْ بِالثَّقَلِ الأَكْبَرِ وأَتْرُكْ فِيكُمُ الثَّقَلَ الأَصْغَرَ». نیز،ر. ک: الخصال، ص۶۷، ح۹۸.