شعله های سرد (بررسی حسادت در قرآن و حدیث)

این نوشتار، با نگاهی روان شناختی و کاربردی، به موضوع «حسادت» می پردازد و بر اساس ایجاد پیوند میان آیات و احادیث موجود درباره آن، کاوش می نماید.

این نوشتار، با نگاهی روان شناختی و کاربردی، به موضوع «حسادت» می پردازد و بر اساس ایجاد پیوند میان آیات و احادیث موجود درباره آن، کاوش می نماید. پژوهش حاضر، تمام اقشار را مخاطب خود قرار داده و با سبکی قابل ارائه به همگان تنظیم شده است. مباحث این اثر در هفت فصل تنظیم شده است که عبارتند از:

۱ . کلیّات؛ ۲. پیامدهای حسادت؛ ۳. نشانه های حسادت؛ ۴. روش های درمان حسادت؛ ۵. زمینه های رشد حسادت؛ ۶. روش های پیشگیری از حسادت؛ ۷. آداب معاشرت با حسود و شیوه های دفع حسادت.

مقدّمه پژوهشكده

هرچند متون دينى (قرآن و حديث) منابعى غنى و گران سنگ براى تنظيم زندگى انسان ها به شمار مى روند ، اما اين ، يك قابليّت نهفته در گزاره هاى قرآنى و حديثى است و استخراج اين گزاره ها و تبديل آنها به آموزه هاى كاربردى و زندگى ساز ، نيازمند پژوهش هايى هدفمند ، ژرف و روشمندانه است .

يكى از مسائل موجود در زندگى و روابط اجتماعى ، پديده «حسادت ورزى» است كه مشكلات فراوانى را به بار مى آورد و به جهت اهمّيتى كه دارد ، مورد توجّه ويژه دين قرار گرفته و گزاره هاى زيادى درباره آن ، نازل و صادر شده است . حسادت ، از موضوعات اخلاقى اى است كه ابعاد روان شناختى دارند . لذا بى ترديد ، برخورد منطقى با حسادتِ خود و حسادت ديگران ، متوقّف بر تحليل روان شناختى اين پديده است .

حسادت ، تا كنون ، هم از منظر اخلاق و هم از منظر روان شناسى مورد توجّه قرار گرفته است ؛ اما اخلاقيون ـ كه مبتنى بر متون دينى حركت مى كنند ـ كمتر به جنبه هاى روان شناختى آن پرداخته اند و روان شناسان ـ كه بر پايه تحقيقات تجربى گام بر مى دارند ـ كمتر نگاهى به متون دينى داشته اند .

تحقيق حاضر ، به منظور پيوند زدن ميان اين دو حوزه طرّاحى و برنامه ريزى شد . هدف اين طرح ـ كه جزو طرح هاى عمومى به شمار مى رود ـ تحليل روان شناختى پديده حسادت و ارائه نشانه هاى تشخيص حسادت و بيان راه كارهاى عملى درمان حسادت و مهارت هاى رفتارى مقابله با حسودان است . بدون ترديد ، پژوهش هايى از اين دست ـ كه بين رشته اى محسوب مى شوند و سعى در برقرارى پيوند ميان دو دانش دارند ـ كارهايى بس دشوار و گاه پيچيده اند ، بخصوص اگر همچون پژوهش حاضر ، در حوزه دين ، سابقه و الگوى قبلى نداشته باشند . به همين جهت ، از عموم علاقه مندان و صاحب نظران درخواست مى شود با نقدها و راهنمايى هاى خود ، اين روند مبارك را پر بار سازند .

اين پژوهشِ نه چندان آسان ، با تلاش هاى عالمانه و پيگير جناب آقاى محمّدعلى سروش به ثمر نشست كه از ايشان كمال تشكّر را داريم . همچنين از آقايان دكتر محمود گلزارى و حجّة الاسلام و المسلمين دكتر مسعود آذربايجانى ـ كه مسئوليت نظارت بر طرح و نقدِ اين اثر را به عهده داشتند ـ صميمانه سپاس گزارى مى كنيم . يادآور مى شود كه مجموعه متون دينى لازم براى اين پژوهش ، از سوى گروه پژوهشى تدوين دانش نامه هاى حديثى در اختيار اين واحد قرار گرفت كه بدين وسيله از كليه پژوهشگران اين گروه و بويژه مدير محترم آن ، جناب حجّة الاسلام والمسلمين عبد الهادى مسعودى تشكّر مى كنيم .

با سپاس

واحد حديث و علوم روان شناختى

پژوهشكده علوم و معارف حديث

مقدّمه

امروزه پيشرفت علوم و ارتباط آنها با يكديگر، زمينه تعامل بيشتر آنها را فراهم آورده است. به عنوان نمونه، دانش هايى چون روان شناسى و علوم تربيتى، در بسيارى از زمينه ها مى توانند به علم اخلاق و بويژه تربيت اخلاقى كمك نمايند . با اين همه، در آثار اخلاقى موجود، توجّه شايسته اى به اين امر نشده و يافته هاى جديد علمى، در آثار مذكور به خدمت علم اخلاق در نيامده اند . همچنين تحقيقات ميدانى در زمينه اخلاق، يكى از اقدامات مهمى است كه تا امروز، جايگاه لازم را در پژوهش هاى مربوط به تربيت اخلاقى و علم اخلاق نداشته است.

اين، در حالى است كه استفاده از آموزه هاى دينى در فرايند مشاوره و روان درمانى، توجّه روان شناسان بسيارى را به خود جلب كرده و مطالعات بسيارى نيز در اين زمينه صورت گرفته است.

با در نظر گرفتن اين مطلب كه روان شناسان، به صفات، به عنوان عوامل اساسى « شخصيت »، توجّه زيادى كرده اند و بعضى همچون آلپورت، آيزنك و كتل، « نظريه شخصيت » خود را بر مبناى آن قرار داده اند، پرداختن به صفات، گام برداشتن در مسير دستيابى به نظريه شخصيت در اسلام است.

همچنين بحث هيجان ها و راه هاى مهار و پرورش آنها، يكى از نيازهاى بشر و از مباحث جدّى روان شناختى است. بنا بر اين، خاستگاه اصلى پژوهش هاى روان شناختى در اسلام، مباحث گسترده اخلاقى است.

در اين ميان، برخى هيجانات كه موجب اختلال در كاركرد عادى فرد در زندگى مى شوند و گاه حتّى سلامت جسمى و روانى وى را به خطر مى اندازند، از اهمّيت خاصى برخوردارند كه از جمله آنها مى توان به « حسادت » اشاره نمود.

در اين نوشتار، با نگاهى علمى و كاربردى، به موضوع « حسادت » پرداخته شده است و بر اساس ايجاد پيوند ميان آيات و احاديث وارد شده درباره آن، بررسى شده است.

در فصل اوّل، كلّيات، بحث شده اند؛ اين كه : دقيقاً حسادت چيست و مراتب آن كدام است و فرق آن با غبطه و غيرت ، در چه چيز است.

فصل دوم ، به پيامدهاى حسادت، از جمله: پيامدهاى جسمانى، روانى، معنوى و نيز پيامدهاى اجتماعى پرداخته است.

در فصل سوم، نشانه هاى حسود، مورد توجّه قرار گرفته است تا از اين طريق بتوان شخص حسود را شناخت و تعاملات و معاشرت با وى را تحت كنترل خود در آورد. همچنين در اين فصل، جنبه هاى عاطفى، شناختى و رفتارى حسادت به طور مفصّل بررسى شده است.

فصل چهارم، به زمينه هاى رشد حسادت اختصاص دارد و در آن، موضوعاتى مانند: تفاوت هاى فردى، زمينه هاى خانوادگى، برخوردهاى تبعيض آميز و احساس محروميت، بررسى خواهند شد. همچنين علل پيدايش حسادت در فرد، مورد شناسايى واقع شده و به خاطر طرح موضوع « احساس حقارت »، بحث عزّت نفْس و راه هاى افزايش حرمت خود مطرح گرديده است.

در فصل پنجم ، روش هاى علمى، عملى، معنوى، عاطفى و شناختى درمان حسادت، بيان شده است.

در فصل ششم، روش هاى پيشگيرى از حسادت در دوران كودكى و بزرگ سالى، مورد بررسى واقع شده است.

و در فصل هفتم، آداب معاشرت با حسود و شيوه هاى دفع حسادت، مطرح گرديده است.

نوشته حاضر، تمام اقشار را مخاطب خود قرار داده است و مطالب آن به سبك قابل فهم براى اغلب مردم، تأليف شده است.

در پايان، از راهنمايى ها و كمك هاى مخلصانه برادر محترم، حجّة الإسلام و المسلمين عبّاس پسنديده و نيز جناب آقاى دكتر محمود گلزارى و جناب آقاى دكتر مسعود آذربايجانى كه با اخلاص، تجارب شخصى خود را دست مايه تأليف اين كتاب قرار دادند، سپاس گزارى مى كنم .

محمّدعلى سروش