درآمدی بر روان شناسی تنظیم رفتار با رویکرد اسلامی

نویسنده به بررسی موضوع تنظیم رفتار در متون و منابع دینی پرداخته و رویکرد جدیدی را در عرصه پژوهش های روان شناسی دینی پایه ریزی کرده است.

این کتاب، شامل چهار بخش کلّی است و هر بخش، فصل های مرتبط با موضوع را در بردارد. چهار بخش اصلی کتاب عبارت اند از: ۱. کلیات و مفهوم شناسی؛ ۲. مبانی نظری تنظیم رفتار در معارف اسلامی؛ ۳. اصول و قواعد تنظیم رفتار؛ ۴. تقوای عاقلانه، الگوی دینی تنظیم رفتار.

پيش گفتار

«وَيَسْتَخْلِفَكُمْ فِى الأَْرْضِ فَيَنظُرَ كَيْفَ تَعْمَلُونَ؛[۱]

و [نزديك است كه پروردگارتان] شما را بر روى زمين ، جانشين [آنان] سازد و آن گاه بنگرد كه چگونه عمل مى كنيد» .

رفتار، تعيين كننده سرنوشت انسان است. خداوند متعال ، بشر را آفريد و او را خليفه خود در زمين قرار داد تا ببيند كه او چگونه عمل مى كند. آفريدگار توانا ، نظام مرگ و زندگى، و ابتلا و امتحان را تنظيم نمود تا مشخّص گردد كه چه كسى در عمل ، نيكوكارتر است و حتّى عمل را جزئى از ايمان قرار داد . بنا بر اين ، رمز موفّقيت انسان ، در تلاش و كوشش اوست .[۲]اين جاست كه مسئله «رفتار» و چگونگى آن ، اهمّيت مى يابد.

انسان موفّق ، كسى است كه بتواند رفتار خود را مطابق هدفى كه دارد ، تنظيم كند. از اين رو، مسئله «تنظيم رفتار» ، از مسائل بنيادين در حيات انسانى است كه مورد توجّه مكاتب مختلف فكرى قرار گرفته است. روان شناسى ، بر اساس هدفى كه دارد ، اين موضوع را به طور جدّى بررسى كرده و مى كند. اسلام عزيز نيز بر اساس رسالت ذاتى خود ، به اين مسئله توجّه فراوانى نموده است ، به طورى كه بخش مهمّى از معارف آن ، مربوط به اين مسئله است كه به صورت سنّتى، گاه در اخلاق و گاه در اعتقادات ، مورد بحث قرار مى گيرد. البتّه اين بُعد از معارف اسلامى، تاكنون ، با رويكرد روان شناختى ، مورد توجّه قرار نگرفته است.

اسلام ، هم در معرّفى رفتار مطلوب و به هنجار و هم در ارائه عوامل تنظيم رفتار، آموزه هاى فراوانى دارد ؛ امّا سوگمندانه بايد اعتراف كرد كه تاكنون ، ديدگاه اسلام درباره «نظام تنظيم رفتار» ، چنان كه بايد ، مورد توجّه قرار نگرفته است. از اشكالات مهمّ پژوهش هاى اسلامى، خُردنگرى و اكتفا به بررسى هاى موردى است. معارف اسلامى، از سه سطح برخوردارند : تك گزاره، تك مفهوم و نظام مفاهيم. بر اين اساس ، پژوهش هاى اسلامى نيز در همين سه سطح ، قابل اجرا هستند . البتّه معمولاً پژوهش هاى دينى ـ روان شناختى، در سطح نخست و يا نهايتا در سطح دوم ، طراحى مى شوند كه بر اساس آن ، يك آيه يا حديث و يا يك موضوع (مانند : زهد، تقوا و...) بررسى مى شود . متأسّفانه سطح سوم معارف دين، كمتر موضوع پژوهش قرار مى گيرد و به همين جهت ، در ارائه مُدل ها (الگوها) و تئورى هاى (نظريّه هاى) اسلامى ناتوان هستيم.

اين واحد پژوهشى ، بر اساس رسالتى كه در تبيين روان شناختى معارف دين بر عهده دارد، موضوع مهمّ «تنظيم رفتار» را در دستور كار قرار داد. مطالعات اوّليه در اين باره صورت گرفت و طرح پژوهشى آن ، آماده گرديد. هدف اصلى در اين طرح ، استخراج مُدل دينىِ «تنظيم رفتار» از لا به لاى معارف اسلامى بود. براى اجراى اين طرح ، از جناب حجّة الإسلام محمّدصادق شجاعى(پژوهشگر و دانشجوى دكترى روان شناسى) كه از پژوهشگران موفق در حوزه مطالعات اسلامى ـ روان شناختى است، دعوت به عمل آمد. از آن جا كه اين پژوهش، هيچ گونه سابقه يا نمونه قبلى نداشت، طبيعى بود كه با دشوارى هاى خاصّ خود ، رو به رو شود. واقعيت ، اين است كه استخراج نظام ها (سيستم ها) و الگوها (مدل ها) از دل آيات و احاديث ، آن هم با رويكرد روان شناختى، مستلزم فرآيند فقه الحديثىِ پيچيده اى است. آنچه پژوهشگر با آن رو به روست، تك گزاره ها هستند . در حقيقت ، تك گزاره ها ، لبه هاى تماس پژوهشگر و معارف دين اند و پژوهشگر بايد هر كدام از اين گزاره ها را به درستى بفهمد (مرحله فهم و تبيين گزاره) و سپس از همين گزاره ها ، موضوعات متعدّد و مختلف مربوط به پژوهش را به صورت عملياتى تعريف كند (مرحله مفهوم شناسى) و آن گاه ، نظام موجود در ميان آنها را كشف نمايد (مرحله نظام شناسى و طراحى مدل) ، و شايد به همين جهت است كه اين گونه پژوهش هاى دينى ـ روان شناختى، كمتر مورد توجّه قرار مى گيرند . خوش بختانه ، محقّق محترم با بردبارى، متانت، پشتكار و هوشمندى خود، مشكلات اين پژوهش دشوار را برطرف كرد و در نهايت توانست بر اساس مطالعات و يافته هاى خود، مدل دينىِ تنظيم رفتار را ارائه كند. از اين رو ، از ايشان ، كمال تشكّر را داريم و براى ايشان ، موفقيت روزافزون آرزومنديم.

گروه «تدوين دانش نامه هاى حديثىِ» پژوهشكده ، منابع اين پژوهش را در اختيار اين واحد قرار دادند، كه شايسته قدردانى است . همچنين از جناب حجّة الإسلام و المسلمين دكتر مسعود آذربايجانى كه نظارت بر طرح را به عهده داشتند، تشكّر مى كنيم.

در پايان ، از همه انديشمندان و علاقه مندان حوزه مطالعات اسلامى ـ روان شناختى ، درخواست مى كنيم كه نظرات خود را با اين واحد ، در ميان بگذارند تا در تكميل اين پژوهش و همچنين طراحى پژوهش هاى بعدى ، مورد توجّه قرار گيرد.

واحد «حديث و علوم روان شناختى»

مقدّمه مؤلّف

تنظيم رفتار، مسئله مهم و مورد علاقه همه ماست . كيست كه تا كنون در صدد اصلاح و تنظيم رفتار خود ، چه در ابعاد فردى و چه در عرصه اجتماعى و ارتباط با ديگران ، بر نيامده باشد ؟!

روان شناسان در مباحث نظرى و كاربردى خود ، راه هاى مفيد و ارزشمندى را براى تنظيم ، كنترل و تغيير رفتار ، بيان كرده اند . يافته هاى روان شناختى ، به خوبى مى توانند انسان را در پيشگيرى از رفتارهاى خود تخريبى (مانند : سيگار كشيدن ، پرخورى ، رفتارهاى جنسى ناسالم و جز آن) يارى كنند .

البتّه بايد توجّه داشت كه اين فقط يك بُعد قضيّه است . بُعد ديگر تنظيم رفتار ـ كه در واقع ، بخش مهم آن نيز به شمار مى رود ـ توجّه به مسائل معنوى است . اساسا آيا مى توان تنظيم رفتار را مورد بحث قرار داد ، بدون آن كه در باره مؤلّفه هاى معنوى آن ، سخن گفت ؟ آيا دانش روان شناسى ، با توجّه به اين كه هدف زندگى را رسيدن به لذّت بيشتر مى داند ، مى تواند براى يك فرد مسلمان ، الگوى تنظيم رفتار ارائه نمايد ؟ و سرانجام ، الگوى دينىِ تنظيم رفتار چيست و به چه عواملى بستگى دارد ؟

سؤال هايى از اين دست ، موجب شد تا نگارنده به بررسى موضوع «تنظيم رفتار» در متون و منابع دينى بپردازد و روى آورد جديدى را در عرصه پژوهش هاى روان شناسى دينى پايه ريزى كند . كتابى كه اكنون پيش روى شماست ، برآيند نهايى همين كوشش است . اميد مى رود كه اين تلاش ، نقطه عطفى براى پژوهش و نظريه پردازى در اين زمينه باشد .

در پايان ، لازم است كه مراتب تقدير و سپاس صميمانه خود را از جناب حجّة الإسلام و المسلمين آقاى پسنديده ، مسئول محترم واحد حديث و علوم روان شناختى پژوهشكده علوم حديث ، به خاطر معرّفى موضوع و كمك به فهم مبانى حديث و كاربرد آن در روان شناسى ، از جناب حجّة الإسلام والمسلمين دكتر آذربايجانى به خاطر ارزيابى و ارائه نظرات عالمانه شان ، همچنين از جناب آقاى علوى به خاطر مصدريابى روايى و نيز كلّيه دست اندركاران انتشارات مؤسسه دار الحديث كه زمينه نشر اين اثر را فراهم نمودند ، اعلام نمايم . توفيق روز افزون همه اين عزيزان را از خداوند بزرگ ، خواستارم .

محمّدصادق شجاعى

حوزه علميه قم

۶/۱۱/۱۳۸۷

[۱]اعراف ، آيه ۱۲۹ . ۲ . بقره ، آيه ۳۰ .

[۲]ملك ، آيه ۲ . ۴ . غرر الحكم ، ح ۱۷۵۵ . ۵ . نجم ، آيه ۳۹ .