مهار خشم (بررسی روان شناختی خشم و مهار آن از دیدگاه اسلام)

این اثر در پنج بخش سامان یافته است که عناوین آن عبارت اند از: ۱. کلیات؛ ۲. خشم منفی؛ ۳. مقابله با خشم منفی؛ ۴. آثار کنترل خشم منفی؛ ۵. خشم مثبت.

خشم، یکی از توانایی هایی است که خداوند متعال در درون انسان قرار داده است و به جهت جایگاهی که دارد، درباره آن، در منابع اسلامی، متون زیادی وارد شده است. این متون، همانند متون دیگر موضوعات، قابلیت های روان شناختی متعددی دارند که نیازمند شناسایی و تبیین اند. متون مورد نظر می توانند به این پرسش ها پاسخ دهند که: ماهیت خشم چیست؟ جایگاه و ضرورت آن چیست؟ کارکردهای مثبت و منفی آن کدام اند؟ عوامل برانگیزاننده آن کدام اند؟ چگونه می توان آن را مهار کرد؟ و....

مقدمه

حکمت اصلی نزول آیات قرآن کریم و صدور روایات معصومان علیهم السلام هدایت و تکامل انسان است و لذا ادبیات آنها ادبیات هدایت و ساختار بیانی آنها ساختاری قابل فهم و قابل عمل برای عرف است؛ اما در عین حال، این متون، دارای مبانی نظری متقن اند و عُرفی بودن ادبیات هدایت، به معنای فقدان پایه های علمی نیست. این متون در عین این که ظاهری عرفی دارند، اما از زیربنایی علمی و مستحکم برخوردارند که نیازمند واکاوی و بررسی است. مسئولیت دانشمندان اسلامی، مطالعۀ روشمند این منابع و کشف و استخراج این مبانی علمی است. پژوهشگران اسلامی باید این منابع را مطالعه کنند و با به کار بستن روش های متناسب، پایه های علمی آنها را شناسایی نمایند و آنها را در جایگاه علمی خود طبقه بندی نمایند و به تبیین و تحلیل آنها بپردازند. این، کاری است که در همۀ شاخه های علوم اسلامی تا کنون اتفاق افتاده است. هیچ دانش اسلامی ای به صورت آماده _ که دارای طبقه بندی علمی باشد _ ، در منابع اسلامی وجود ندارد و اساساً حکمتِ (دلیلِ) نزول آیات و صدور روایات، این نبوده است.

یکی از ابعاد منابع اسلامی (قرآن و حدیث)، بُعد روان شناختی آنهاست. این منابع، همان گونه که در حوزه های فقهی، کلامی، تفسیری و دیگر شاخه های دانش اسلامی قابلیت های ارزنده ای دارند _ که باید در جای خود، کشف، شناسایی و طبقه بندی شوند _ ، در حوزۀ دانش روان شناسی نیز شایستۀ توجّه اند. با مطالعۀ روشمند منابع اصیل اسلامی، می توان ابعاد روان شناختی آنها را کشف، طبقه بندی و تبیین نمود. این حرکت علمی می تواند در ادامه، به شکل گیری دانش روان شناسی اسلامی بینجامد.

خشم، یکی از توانایی هایی است که خداوند متعال، در درون انسان قرار داده است و به جهت جایگاهی که دارد، در بارۀ آن، در منابع اسلامی، متون زیادی وارد شده است. این متون، همانند متون دیگر موضوعات، قابلیت های روان شناختی متعددی دارند که نیازمند شناسایی و تبیین اند. این متون می توانند به این پرسش ها پاسخ دهند که: ماهیت خشم چیست؟ جایگاه و ضرورت آن چیست؟ کارکردهای مثبت و منفی آن کدام اند؟ عوامل برانگیزانندۀ آن کدام اند؟ چگونه می توان آن را مهار کرد؟ و... .

بر همین اساس و با توجه به اهمیت خشم، یکی از موضوعاتی که مورد توجه گروه روان شناسی اسلامی در پژوهشکدۀ اخلاقِ پژوهشگاه قرآن و حدیث (زیرمجموعۀ دار الحدیث) قرار گرفت، «مسئلۀ خشم» بود. مسئولیت علمی این پژوهش را جناب حجة الإسلام محمدرضا کیومرثی، از روان شناسان موفق حوزۀ علمیۀ قم، بر عهده گرفتند که زیر نظر حجة الإسلام دکتر عباس پسندیده به سامان رسید. اینک نتیجۀ این پژوهش، پیش روی شماست. بی تردید، هیچ پژوهشی نمی تواند خالی از کاستی-ها و احیاناً اشتباهات باشد. از این رو، از خوانندگان محترم انتظار می رود که این گروه را از نظرات اصلاحی خود، بهره مند سازند.

در پایان، بر خود لازم می دانیم از محقق محترم جناب حجة الإسلام کیومرثی _ که زحمت اصلی این پژوهش را بر عهده داشتند _ و نیز از ارزیاب محترم جناب آقای دکتر محمود گلزاری کمال تشکر و قدردانی را داشته باشیم. همچنین از گروه تدوین دانش نامه های حدیثی در پژوهشکدۀ علوم و معارف حدیث که منابع اسلامی این پژوهش را در اختیار قرار دادند، تشکر می کنیم. نیز از کلیه عزیزانی که در بخش آماده سازی کتاب، دست اندر کار ویرایش، کنترل، صفحه پردازی و... و در بخش انتشارات، عهده دار نشر این اثر بودند، سپاس گزاریم.

گروه روانشناسی اسلامی

پژوهشکدۀ اخلاق و علوم رفتاری

پژوهشگاه قرآن و حدیث (دار الحدیث)