الگوی اسلامی شادکامی

هدف این پژوهش آن است که با رویکردی روان شناختی، دیدگاه اسلام را درباره شادکامی کشف و تبیین نماید.

اثر شایسته تقدیر در کتاب سال حوزه، سال ۱۳۹۳
اثر شایسته تقدیر در کتاب سال جمهوری اسلامی، سال ۱۳۹۳
اثر برگزیده جشنواره علامه طباطبایی (ویژه علوم انسانی)، سال ۱۳۹۴

هدف این پژوهش آن است که با رویکردی روان شناختی، دیدگاه اسلام را درباره شادکامی کشف و تبیین نماید. این پژوهش از نوع کتابخانه ای و توصیفی است و در آن از نوع خاصی از روش تحلیل محتوا استفاده شده است. کتاب دوازده فصل دارد و عناوین برخی از فصل های آن عبارت اند از: کلیات؛ تعریف شادکامی؛ ساختار شادکامی؛ مبانی شادکامی؛ شادکامی در روان شناسی مثبت گرا و ... .

مقدّمه

شادکامی، از موضوعات مهم زندگی است که مورد علاقۀ همۀ مردم بوده است و مکاتب گوناگون، از نظرگاه های مختلفی به آن پرداخته اند. محقق از دیرباز به این موضوع علاقه داشته و در بارۀ آن، مطالعه و تحقیق نموده است. نخستین نتیجۀ این تحقیقات در سال ۱۳۸۴ در کتابی با عنوان رضایت از زندگی به چاپ رسید. این بررسی، هر چند نگاهی نو به منابع اسلامی داشت، امّا فاقد چارچوب نظری معیّن، الگوی مشخّص، و فراگیری در عوامل بود. از همان زمان، دغدغۀ یافتن پایۀ نظری رضامندی از دیدگاه اسلام، در فکر و ذهن این جانب وجود داشت تا این که به موضوع شادکامی ـ که عام تر از رضامندی است ـ ختم شد و به عنوان رسالۀ دکتری این جانب مطرح و تصویب شد. این پژوهش در گروه «روان شناسی اسلامی پژوهشکدۀ اخلاق و روان شناسی اسلامی» نیز مورد توجّه قرار گرفت و کار تحقیق آن آغاز شد و سرانجام بخش هایی از آن به عنوان رسالۀ دکتری ارائه و سپس به صورت کامل، آماده چاپ گردید.

هدف این پژوهش، آن بود که با رویکردی روان شناختی، دیدگاه اسلام در بارۀ شادکامی را کشف و تبیین نماید. این پژوهش، از نوع کتاب خانه ای و توصیفی است و در آن از نوع خاصی از روش تحلیل محتوا استفاده شده است. این روش که توسط پژوهشگر طراحی شده، متناسب با مقتضیات متون اسلامی(قرآن و حدیث) بوده و دارای سه بخش عمدة فهم روان شناختی «تک گزاره ها»، «تک مفاهیم» و «مناسبات میان مفاهیم» است. در این بررسی، بیش از پنجاه موضوع و دست کم شش هزار متن در منابع اسلامی مورد بررسی قرار گرفتند و با استفاده از روش یاد شده، اطلاعات لازم، استخراج و طبقه بندی شدند و سپس مورد تحلیل و پردازش قرار گرفتند. در بخش روان شناسی مثبت گرا نیز با استفاده از منابعِ در اختیار، نظریه های شادکامی مورد بررسی قرار گرفتند و اطلاعات لازم استخراج شدند.

بررسی های اسلامی در شادکامی، چند نتیجۀ مهم و اساسی داشت:

اوّل: شادکامی دو رکن اساسی دارد: یکی «خیر» و دیگری «سرور».

دوم: در دیدگاه اسلام، سعادت در دو سطح دنیوی و اخروی تعریف می شود که سطح دنیوی آن، هر چند مقتضیات حیات دنیوی را به رسمیت می شناسد، امّا در راستای سعادت اُخروی قرار می گیرد. بر این اساس، شادکامی، عبارت است از: زندگیِ مبتنی بر خیرِ همراه با سرور که از دنیا آغاز می شود و در آخرت تداوم می یابد و جاودانه می گردد.

سوم: ساختار احساس شادکامی از دو جزء اساسی «رضامندی» از تقدیر و «نشاط» تشکیل می شود. البته متناسب با انواع تقدیر، رضامندی چهار قلمرو دارد: خوشایندها، ناخوشایندها، بایدها و نبایدها. اصطلاحات خاص هر کدام از این قلمروهای چهارگانه نیز عبارت اند از: «شکر» در خوشایندها؛ «صبر» در ناخوشایندها؛ «رغبت» به بایدها(طاعت)؛ و «کراهت» از نبایدها(معصیت). همچنین متناسب با ابعاد انسان، نشاط به دو بخش مادی و معنوی تقسیم می شود.

چهارم: شادکامی یک مبنای اساسی دارد و آن، توحید است. از این مبنای اساسی، مبانی انسان شناختی، جهان شناختی و دین شناختیِ مربوط به شادکامی سرچشمه می گیرند.

پنجم: مؤلّفه های دوگانۀ رضامندی و نشاط، هر کدام یک پایۀ نظری مشخّص دارند؛ نظریه رضامندی، «خیرباوری» و نظریۀ نشاط، «شادی و لذّت» است. این بدان معناست که برای تأمین رضامندی باید خیرباوری و برای تأمین نشاط باید لذّت را به وجود آورد. البته هر کدام از این دو، مباحث خاصی دارند که در جای خود بدان پرداخته شده است.

ششم: بررسی ها نشان دادند که گذشته از پایۀ نظری، برای تأمین رضامندی و نشاط، یک سری عوامل نیز وجود دارند. در بحث رضامندی ـ که چهار حوزه دارد ـ ، عواملی وجود دارند که موانع رضامندی را کنار می زنند و فرایند رضایت را تسهیل می کنند. نکتۀ مهم این که این عوامل، خود دو گروه اند: یکی عوامل مشترک در هر دو حوزۀ خوشایند و ناخوشایند، و دیگری عوامل اختصاصی هر کدام از موقعیت های چهارگانۀ رضامندی. در بحث نشاط نیز عواملی وجود دارند که لذّت کامل و بدون پیامد منفی را تأمین می کنند.

هفتم: در بررسی تطبیقی میان دیدگاه اسلام و روان شناسی مشخص شد که در بارۀ شادکامی، دو رویکرد در روان شناسی وجود دارد: یکی لذّت گرا و دیگری سعادت گرا، که دومی با منطق اسلام، هماهنگ تر است. در بُعد نظری نیز نظریه های متفاوتی ارائه شده اند و هر کدام نیز عواملی را مطرح کرده اند. هر چند در مواردی هماهنگی میان این نظریه ها و عوامل با دیدگاه اسلام به چشم می خورد، امّا در مجموع، از سویی سکولارند و رنگ توحیدی ندارند؛ از دیگر سو، با همه یا برخی از واقعیت های حیات انسانی منطبق نیستند؛ و از جهت سوم، فراگیر و همه جانبه نیستند و به بخشی از ابعاد پرداخته اند؛ و از جهت چهارم نمی توانند تداوم شادکامی در حیات اُخروی را تأمین کنند.

نتیجه این که برای تحقّق شادکامی باید الگوی «زندگی موحّدانه» را ـ که به معنای توحیدباوری(ایمان) و تنظیم زندگی بر اساس آن است ـ اجرا نمود. در این الگو، شادکامی توسط خداوند، تقدیر و تدبیر می شود؛ امّا تحقّق آن، به واکنش مناسب فرد بستگی دارد. از این رو، فرد باید «واقعیت های توحیدی» مربوط به شادکامی را بشناسد (واقعیت شناسی توحیدی) و خود و زندگی اش را با آن هماهنگ سازد (هماهنگ سازی با واقعیت های توحیدی). نتیجه آن می شود که زندگی، به طور کلّی، معنایی خدایی پیدا می کند و فرد بر اساس آن، همۀ تقدیرهای خدا را به طور کلّی، خیر ارزیابی می کند و به رضامندی کلّی می رسد. در ابعاد چهارگانۀ زندگی نیز، از سویی نسبت به نعمت ها «شکرگزار» و نسبت به بلاها «بردبار» می گردد و از دیگر سو، نسبت به طاعت، «رغبت» پیدا می کند و آن را «انجام» می دهد و نسبت به معصیت، «کراهت» پیدا می کند و آن را «ترک» می نماید. همچنین با رویکردی توحیدی، به لذّت مادی و معنوی با شرایط مشخّص شدۀ آن می پردازد و لذا نشاط را نیز تأمین می کند. بدین سان، از ترکیب رضامندی و نشاط با اجزای آنها، احساس شادکامی تحقّق می یابد. این الگو می تواند مورد استفادۀ برنامه ریزان برای افزایش شادکامی در جامعه قرار گیرد. همچنین تک موضوعات خُرد این پژوهش و موضوعات پیرامونی آن می تواند مسئلۀ تحقیقات روان شناختی قرار گیرد و با تهیۀ مداخله ها، ساخت تست ها و مانند آن، ادبیات روان شناختیِ آن نیز تکمیل گردد.

در پایان از:

آیة الله محمدی ری شهری (زید عزه) که با فراهم کردن فضای آموزشی و پژوهشی آرام و مطمئن، زمینۀ انجام یافتن پژوهشهای اسلامی ـ روان شناختی و تربیت پژوهشگر و دانشجو در این حوزه را فراهم کرده اند؛

دکتر محمود گلزاری که مسئولیت راهنمایی این پژوهش را بر عهده داشتند و این جانب را در انتخاب موضوع و جهتگیری پژوهش یاری دادند؛

حجة الاسلام دکتر عبدالهادی مسعودی که مشاور اسلامی طرح بودند و با اشراف کامل بر منابع اسلامی و آشنایی با روان شناسی، این جانب را در بعد اسلامی پژوهش کمک نمودند؛

دکتر فرید براتی سده که مشاور روان شناختی طرح بودند و با در اختیار قرار دادن منابع لازم، در آشناسازی این جانب با موضوع، نقش بسیار مهمی داشتند؛

آقایان حجج اسلام دکتر هادی صادقی، و دکتر مسعود آذربایجانی، و آقای دکتر محمّدعلی مظاهری که این اثر را داوری کردند و در دقیق تر کردن تحقیق و برطرف کردن کاستی های آن به این جانب کمک شایانی کردند؛

و همسر خوب و گرامی ام، و از فرزندان مهربان و عزیزم که رنج این پژوهش را تحمّل کردند و در انجام یافتن آن، مساعدت بی منّت و بی مانند داشتند؛

صمیمانه تشکر می کنم و از خداوند متعال برای همۀ آنان اجر و پاداش درخورِ فضل و کرمش را خواستارم.

عباس پسندیده

۲۶ شهریور ۱۳۹۲ / ۱۱ ذی القعده ۱۴۳۴

مصادف با ولادت باسعادت حضرت رضا علیه السلام