متن و محتوای زيارت آل يس

زيارت آل يس، اظهار ارادت عارفانه و عاشقانه به ساحت مقدّس امام عصر(ع) است كه يك شيعه معتقد، با برشمردن ويژگى هاى امام (بويژه امام عصر(ع) )، ايشان را مخاطب قرار مى دهد و با ذكر برخى حالات عبادى و غير عبادى قائم(ع) ، سلامى عاشقانه به ايشان مى گويد. آن گاه به شمارش معارف لازم شيعى از شهادتين تا شهادت بر امامان(ع) و بيان عقايد شيعى مى پردازد و به گونه اى نسبتاً كامل، ايمان خويش را بر ايشان عرضه مى دارد و موضوعاتى همچون: توحيد، نبوّت، امامت، رجعت، معاد، بهشت و دوزخ، حساب و كتاب، صراط و ميزان را به عنوان اركان ايمان مطرح مى كند و سرانجام، ولايت خود نسبت به امامان و برائت خويش از دشمنان ايشان را به روشنى باز مى گويد.

عرضه مجموعه عقايد و باورهاى شيعى به امامان شيعه، توسط عالمان و راويان ديگر نيز انجام شده است؛ از جمله مى توان به حديث عرض ايمان جناب عبد العظيم حسنى(ع) به امام هادى(ع) اشاره كرد.[۱]

از اين منظر، زيارت آل يس، افزون بر اظهار ارادت، گزارشى از معارف اصلى شيعى و عرض آن به محضر امام عصر(ع) است كه پيشينه اى متقن در روايات دارد و مطابق با هندسه معارف اسلامى و شيعى است.[۲]

تنها نكته قابل بحث در زيارت آل يس، يكى از فرازهاى اوليه آن است كه مى گويد:

إذا أرَدتُمُ التَّوَجَّهَ بِنا إلَى اللَّهِ وإلَينا ، فَقولوا كَما قالَ اللَّهُ تَعالى  : «سَلامٌ عَلى  آلِ ياسينَ» ، السَّلامُ عَلَيكَ يا داعِىَ اللَّهِ ورَبّانِىَّ آياتِهِ ... .[۳]

هنگامى كه خواستيد با ما به خداوند و به خود ما روى بياوريد، همان را بگوييد كه خداوند متعال فرموده است: سلام بر آل ياسين. سلام بر تو اى دعوتگر به خدا و عالم والاى دانا به آيات او!... .

ظاهراً مراد از كلام الهى، قرآن كريم است. در حالى كه عبارت «سلامٌ على آل ياسين» به صورت ذكر شده در قرآن وجود ندارد. بدين ترتيب، اين عبارت به آيه «سَلَمٌ عَلَى  إِلْ يَاسِينَ»[۴]ناظر است، در حالى كه قرائت مشهور و رسمى از اين آيه با عبارت موجود در روايت، ناسازگار جلوه مى كند.

در باره عبارت ياد شده، نكاتى قابل ذكر است:

۱. در گزارش سيّد ابن طاووس در مصباح الزائر، عبارت «فقولوا كما قال اللَّه تعالى»؛ وجود ندارد ؛ بلكه دستور به گفتن سلام على آل يس را مطرح كرده و نوشته است:

حِكمَةٌ بالِغَةٌ عَن قَومٍ لا يُؤمِنونَ ، وَالسَّلامُ عَلَينا وعَلى  عِبادِ اللَّهِ الصّالِحينَ (سَلامٌ عَلى  آلِ ياسينَ) ، ذلِكَ هُوَ الفَضلُ المُبينُ.[۵]

حكمتى رسا كه در افراد بى ايمان كارگر نمى شود ، وسلام بر ما و بندگان شايسته خدا (سلام بر آل ياسين). اين همان فضل آشكار است.

۲. مصادر تفسيرى سنّى و شيعى، قرائت «سلام على آل يس» را به عنوان قرائت غير مشهور ياد كرده و آن را به «آل محمّد صلى اللّه عليه و آله» تفسير كرده اند.

فخر رازى در تفسير خود آورده است:

قرأ نافع و ابن عامر و يعقوب، آل ياسين على إضافة آل إلى لفظ ياسين و الباقون بكسر الألف و جزم اللام موصولة بياسين أمّا القراءة الأولى ففيها وجوه: الأوّل: و هو الأقرب أنا ذكرنا أنه الياس بن ياسين فكان الياس آل ياسين. الثانى: آل ياسين، آل محمّد صلى اللّه عليه و آلهو الثالث: أن ياسين اسم القرآن، كأنه قيل : سلام اللَّه على من آمن بكتاب اللَّه الذى هو ياسين.[۶]

نافع و ابن عامر و يعقوب «آل ياسين» را به گونه اى كه آل به ياسين اضافه شده باشد، قرائت كرده اند؛ ولى ديگران به كسر الف و جزم لام وصل به ياسين خوانده اند. قرائت اوّلى داراى چند احتمال است : اوّل كه از همه نزديك تر است، ما ذكر كرديم كه الياس پسر ياسين بوده، پس الياس آل يس بوده . دوم ، آل ياسين ، آل محمّد است . سوم ، ياسين اسم قرآن است و گويا گفته شده : سلام بر كسى كه به كتاب الهى ، ايمان آورده ، كه همان ياسين است .

آلوسى نيز در كتاب روح المعانى، قرائت «سلام على آل ياسين» را از نافع و ابن عامر و يعقوب و زيد بن على نقل مى كند و در تأييد آن مى نويسد:

و كتب فى المصحف العثمانى منفصلاً ففيه نوع تأييده لهذه القرائة... و قيل ياسين فيها اسم لمحمّد صلى اللّه عليه و آله فآل ياسين آله - عليه الصلاة و السلام - . أخرج ابن أبى حاتم و الطبرانى و ابن مردويه عن ابن عبّاس انه قال فى «سلام على آل ياسين»: نحن آل محمّد آل ياسين و هو ظاهر فى جعل ياسين إسماً له صلى اللّه عليه و آله.[۷]

در مصحف عثمانى به صورت جداگانه و خارج متنى نوشته كه در آن، نوعى تأييد بر اين قرائت است ... گفته شده كه در ياسين نام محمّد صلى اللّه عليه و آله هست . پس آل ياسين ، آل محمّد - عليه الصلاة والسلام - است . ابن ابى حاتم ، طبرانى و ابن مردويه از ابن عبّاس نقل كرده اند كه او در باره «سلام على آلِ ياسينَ» گفته است : «ما آل محمّد، آل ياسين هستيم» . و اين نشان مى دهد كه ياسين، نام محمّد صلى اللّه عليه و آلهقرار داده شده است .شيخ طوسى در كتاب تبيان،[۸]قرائت نافع و ابن عامر و يعقوب را نقل كرده و آن را به معناى آل محمّد صلى اللّه عليه و آله دانسته است. طبرسى در مجمع البيان نيز قول ابن عبّاس در تفسير آل ياسين را نقل كرده است.[۹]

ديگر مفسّران شيعه و سنّى هم اين قرائت را نقل و به «آل محمّد» معنا كرده و يا آن را يكى از احتمالات برشمرده اند.[۱۰]

۳. در حديثى به نقل از اهل بيت عليهم السلام نيز با اشاره به اين آيه، «ياسين» به عنوان نام پيامبر صلى اللّه عليه و آله و «آل ياسين» به اهل بيت عليهم السلام تفسير شده است.[۱۱]تفسير برهان، پنج حديث از اين مجموعه آورده است.[۱۲]

گفتنى است كه بعضى از اين احاديث، مرسل اند و برخى مسند. تنها يكى از اسناد شيخ صدوق را با اغماض مى توان معتبر شمرد.

البته اطلاق «يس» به عنوان نام خاص پيامبر صلى اللّه عليه و آله[۱۳]و «آل يس» به عنوان اهل بيت عليهم السلام - بدون نظر به آيه سوره صافات - در احاديث و متون ديگر نيز تكرار شده و امرى پذيرفته است.[۱۴]

احتمال ديگر در توجيه اين عبارت، آن است كه آن را به حديث قدسى اى اشاره بدانيم كه قول خداوند است؛ ولى قرآن نيست. بنا بر اين «قولوا كما قال اللَّه تعالى سلام على آل يس» اشاره به حديث قدسى خواهد بود.

۴. سياق آيات، نشانگر آن است كه مراد از إلْ ياسين، حضرت الياس(ع) يكى از پيامبران پيشين است و پيامبر گرامى اسلام مورد نظر نيست. بنا بر اين، «سلام على الياسين» نمى تواند به ظاهر به آل يس قرائت يا معنا شود. سوره صافات، آيه ۷۲ تا ۱۳۰، به پيامبرانى چون : نوح، ابراهيم، موسى، هارون و الياس و برخورد نارواى مردم با آنان اشاره كرده و پس از داستان نوح(ع) اين گونه آورده است:

«وَ تَرَكْنَا عَلَيْهِ فِى الْأَخِرِينَ * سَلَمٌ عَلَى  نُوحٍ فِى الْعَلَمِينَ * إِنَّا كَذَ لِكَ نَجْزِى الْمُحْسِنِينَ * إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُؤْمِنِينَ .[۱۵]و در ميان آيندگان [ آوازه نيك ] او را بر جاى گذاشتيم، درود بر نوح در ميان جهانيان! ما اين گونه نيكوكاران را پاداش مى دهيم. به راستى او از بندگان مؤمن ما بود» .

و پس از بيان ماجراى ابراهيم(ع) اين گونه فرموده است:

«وَ تَرَكْنَا عَلَيْهِ فِى الْأَخِرِينَ * سَلَمٌ عَلَى  إِبْرَ هِيمَ * كَذَ لِكَ نَجْزِى الْمُحْسِنِينَ * إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُؤْمِنِينَ .[۱۶]و در [ ميان ] آيندگان براى او [ آوازه نيك ] به جاى گذاشتيم. درود بر ابراهيم! نيكوكاران را چنين پاداش مى دهيم. در حقيقت، او از بندگان باايمان ما بود».

و پس از داستان موسى(ع) و هارون فرموده است:

«وَ تَرَكْنا عَلَيْهِما فى اْلآخِرينَ * سَلامٌ عَلى  مُوسى  وَ هارُونَ * إنّا كَذلِكَ نَجْزى الْمُحْسِنينَ * إنَّهُما مِنْ عِبادِنا الْمُؤْمِنينَ .[۱۷]و براى آن دو در [ ميان ] آيندگان [ نام نيك ] به جاى گذاشتيم. درود بر موسى و هارون! ما نيكوكاران را چنين پاداش مى دهيم؛ زيرا آن دو از بندگان باايمان ما بودند».

آن گاه در ذكر ماجراى الياس و قوم او سخن گفته است:

«وَ إنَّ إلْياسَ لَمِنَ الْمُرْسَلينَ * إذْ قالَ لِقَوْمِهِ أ لا تَتَّقُونَ * أ تَدْعُونَ بَعْلاً وَ تَذَرُونَ أحْسَنَ الْخالِقينَ * اللَّهَ رَبَّكُمْ وَ رَبَّ آبائِكُمُ اْلأَوَّلينَ * فَكَذَّبُوهُ فَإنَّهُمْ لَمُحْضَرُونَ * إلّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصينَ * وَ تَرَكْنا عَلَيْهِ فى اْلآخِرينَ * سَلامٌ عَلى  إلْياسينَ * إنّا كَذلِكَ نَجْزى الْمُحْسِنينَ*إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُؤْمِنِينَ .[۱۸]و به راستى الياس از فرستادگان [ ما ] بود* به قوم خود گفت: «آيا پروا نمى داريد؟* آيا "بعل" را مى پرستيد و بهترين آفرينندگان را وا مى گذاريد؟!* [ يعنى: ] خدا را كه پروردگار شما و پروردگار پدران پيشين شماست؟!» . * پس او را دروغگو شمردند، و قطعاً آنها [ در آتش ] احضار خواهند شد* مگر بندگان پاك دين خدا* و براى او در [ ميان ] آيندگان [ آوازه نيك ] به جاى گذاشتيم . * درود بر الياس! * ما نيكوكاران را اين گونه پاداش مى دهيم؛* زيرا او از بندگان باايمان ما بود».

در ادامه به لوط و يونس هم اشاره مى كند.

از اين رو، ظاهر آيات سوره صافات، به الياس اشاره دارد و قرائت آل يس به معناى اهل بيت پيامبر صلى اللّه عليه و آله در اين موضع، صحيح نمى نمايد.

۵ . مى توان تفسير إلْ ياسين به آل ياسين و اهل بيت پيامبر صلى اللّه عليه و آله را تفسير باطنى يا تأويلىِ قرآن شمرد كه از ظاهر لفظ عبور كرده و معارف غير قابل دستيابى را براى ما بيان كرده است.

۶. احتمال ديگر آن است كه در زيارت آل ياسين، تنها با اشاره به سلام على إلْ يس، در صدد بيان نحوه سخن گفتن و سلام دادن بر اهل بيت عليهم السلام است؛ زيرا در جايى كه خداى متعال بر بندگان صالح خود اين گونه سلام مى دهد، مردمان نيز مى بايد به اين شيوه آموزشى عمل كنند و همانند زيارت آل يس با اهل بيت عليهم السلام سخن گويند و بر آنان سلام دهند.

بنا بر اين، آل يس در اين جا به معناى آل يس دانسته نشده و قرائت غير مشهور نيز تأييد نشده است.

۷. نتيجه آن كه با توجّه به مجموعه مطالب پيشين، قرائت زيارت آل ياسين خطاب به امام مهدى(ع) با توجّه به سند و متن موجود، رجاءً مطلوب و شايسته است و عرض ايمان بر اهل بيت عليهم السلام تلقّى مى شود. در ميان گزارش هاى موجود از زيارت آل ياسين، گزارش سيّد ابن طاووس در كتاب مصباح الزائر، از دقّت بيشترى برخوردار است؛ به سبب آن كه از اشكالات مطرح شده در گزارش هاى ديگر، مبرّاست.