نياكان مادر امام مهدی(ع)

خبر دقيق، مستند و قابل اعتمادى از نياكان مادر امام مهدى(ع) در دست نيست و اكثر قريب به اتّفاق متونى كه به مادر ايشان اشاره كرده اند، وى را كنيز شمرده اند، چه متونى كه او را كنيز حكيمه خاتون معرّفى كرده اند و چه متونى كه به اسير رومى بودنش اشاره دارند. توصيف امام مهدى(ع) به «ابن خيرة الإماء»[۱]و يا «ابن سيّدة الإماء»[۲]به صراحت، بر كنيز بودن نرجس دلالت دارد و شكّى در كنيز بودن او باقى نمى گذارد.

تنها متن مخالف، گزارشى از شهيد اوّل در كتاب الدروس است، كه در آن، پس از نقل قول مشهور در باره نام نرجس عبارت: «وَقيلَ : مَريَمُ بِنتُ زَيدٍ العَلَوِيَّةُ »[۳]آمده و مادر امام مهدى(ع) مريم ناميده و سيّد علوى دانسته شده است. طبيعى است كه چنين شخصيتى نمى تواند كنيز باشد .

روشن است كه اين گزارش ضعيف - كه نقل كننده آن نيز آن را تأييد ننموده و با لفظ «قيل» از آن ياد كرده است - نمى تواند در مقابل گزارش هاى فراوانى قرار گيرد كه وى را كنيز شمرده اند.

به گفته محدّث بحرانى، علّامه مجلسى در باره اين متن گفته است :

إنّ القول بكونها مريم بنت زيد العلويّة فى نهاية الضعف.[۴]

ادّعاى اين كه او ، مريم دختر زيد علوى است ، در نهايت ضعف است .

از سوى ديگر، كنيز بودن مادر امام مهدى(ع) امرى پذيرفتنى است، چنان كه مادر برخى ديگر از امامان نيز كنيز بوده اند.

امّا اين كه نرجس، قبل از ازدواج با امام عسكرى(ع)، كنيز عمّه ايشان بوده يا نه، مطلبى ديگر و قابل بررسى است . در برخى از متون، وى كنيز حكيمه، عمّه امام عسكرى(ع) ، خوانده شده است.

در نقلى از حكيمه آمده است :

كانَت لى جارِيَةٌ يُقالُ لَها : نَرجِسُ.[۵]

كنيزى داشتم كه به او نرجس مى گفتند.

در گزارش مشابه ديگر آمده است :

إنَّهُ كانَت عِندى صَبِيَّةٌ يُقالُ لَها : نَرجِسُ ، وَ كُنتُ اُرَبّيها من بَينِ الجَوارى، وَ لا يَلى تَربِيَتَها غَيرى .[۶]

دخترى به نام نرگس نزدم بود كه از ميان كنيزان، تربيت او را به عهده گرفته بودم و كس ديگرى تربيت او را به عهده نداشت .

گزارش ديگر، اين گونه است :

رُوِىَ أنَّ بَعضَ أخَواتِ أبِى الحَسَنِ(ع) كانَت لَها جارِيَةٌ رَبَّتها تُسَمّى  نَرجِسَ.[۷]

روايت شده كه يكى از خواهران امام هادى(ع)، كنيزى به نام نرگس داشت كه او را تحت نظر خود پرورده بود.

نويسنده كتاب عيون المعجزات نيز آورده است :

قَرَأتُ في كُتُبٍ كَثيرَةٍ بِرواياتٍ كَثيرَةٍ صَحيحَةٍ أنَّهُ كانَ لَحكيمَةَ بِنتِ أبي جَعفَرٍ مُحَمّدِ بنِ عَليٍّ عليهما السلام جاريَةٌ وُلِدَت في بَيتِها و رَبَّتها و كانَت تُسمّى نَرجِسَ .[۸]

در كتاب هاى بسيار ، روايات زياد صحيح السندى را خواندم كه حكيمه دختر امام جواد(ع) كنيزى داشت كه در خانه او (حكيمه) زاده و بزرگ شده و او را نرجس نام گذارى كرده بود .

همچنين علّامه مجلسى نيز به نقل از بعضى مؤلّفات اصحاب آورده است :

قالَ أبو مُحَمَّدٍ(ع): دَخَلتُ عَلى عَمّاتي فَرَأيتُ جاريَةً مِن جَواريهِنَّ قَد زُيِّنَت تُسمّى نَرجِسَ .[۹]

امام حسن عسكرى(ع) فرمود: بر عمّه هايم وارد شدم و يكى از كنيزان آنها را - كه نرگس ناميده مى شد - ، آراسته ديدم .

در باره اين مجموعه از گزارش ها مى گوييم :

۱ . اين مجموعه در مقايسه با آراى ديگر، از استوارى بيشترى برخوردار است. در عين حال، متون آن در حدّى نيستند كه اعتماد كامل انسان را موجب شوند و اسناد هيچ يك از آنها تمام نيست تا بتوان بر مبناى وثوق سندى، بدان معترف شد.

۲ . اين متون با گزارش ديگرى كه مليكه را اسير رومىِ خريدارى شده توسّط امام هادى(ع) مى شمارند، منافات دارند.