كتاب شناسى علائم ظهور

مجموع تأليفاتى كه احاديث علائم ظهور را نقل يا بررسى كرده اند، به سه دسته تقسيم مى شوند:

۱ . كتب غيبت نگارى

در اين دسته، كتاب هاى فراوانى قرار مى گيرند كه هر يك از جهتى، حائز اهميت است؛ امّا در اين ميان، چهار كتاب اصلى در موضوع علائم ظهور قرار مى گيرند كه ديگر كتاب ها احاديثشان را غالباً از آنها گرفته اند. از اين رو، به معرّفى مختصر در باره اين چهار منبع اصلى مهدويت و ظهور مى پردازيم.

۱ - ۱. كتاب الغيبة

اين كتاب اثر محمد بن ابراهيم بن جعفر نعمانى معروف به ابن ابى زينب از محدثان دوره غيبت صغرى است. وفات او را حدود سال ۳۶۰ ه نوشته اند. در باره او و كتابش در بخش كتابشناسى احاديث مهدوى سخن گفته ايم.

معروف ترين مشايخ نعمانى كه بيشترين روايات اين كتاب از او نقل شده است احمد بن محمد بن سعيد معروف به ابن عقده (م ۳۳۳) است . از حدود ۸۶ روايت علائم ظهور، حدود ۵۰ حديث آن از طريق ابن عقده است. وى از محدثان زيدى مذهب است كه البته در ميان اماميه هم اعتبار دارد. پس از او، احمد بن هوذه و على بن احمد بندنيجى مشايخ مهم نعمانى اند كه احتمال مى رود اين افراد كتابى در موضوع غيبت يا ملاحم و علائم ظهور داشته اند كه نعمانى از آن كتاب ها نقل مى كند. چنانكه يكى از محققان معاصر از نسخه اى به نام ملاحم ابن عقده خبر داده و از آن مطالبى را نقل كرده است.[۱]گرچه كتاب الغيبه از اعتبار خاصى برخوردار است ليكن بايد توجّه داشت كه تعدادى از راويان گزارشگر علامت ها از فرقه هاى منحرف شيعه هستند. از اين رو هنگام نقل يا استناد به روايات آن بويژه در موضوع نشانه ها بايستى دقت لازم را نمود.

۱ - ۲. كمال الدين و تمام النعمة

اين كتاب، تأليف عالم جليل القدر شيعه، ابوجعفر محمّد بن على بن حسين بن موسى بن بابويه قمّى معروف به شيخ صدوق (م ۳۸۱ ق) است كه گاهى از آن به كتاب الغيبة هم ياد مى شود.[۲]چنان كه نجاشى از آثار وى سه رساله در موضوع غيبت و كتاب علامات آخر الزمان نام برده؛ امّا از كمال الدين نامى نبرده است.[۳]

شيخ صدوق در كتاب كمال الدين در باره علائم ظهور، باب مخصوصى گشوده و حدود سى حديث در آن نقل مى كند. پدرش ابن بابويه نيز در كتاب الامامة والتبصره من الحيرة، به برخى احاديث علائم ظهور اشاره كرده كه همه آنها در كمال الدين آمده اند.

يكى از مشايخ با واسطه صدوق، عبداللَّه بن جعفر حِمْيرى است كه كتابى در باره غيبت داشته[۴]و ممكن است آنچه صدوق به واسطه پدرش يا ديگران از او نقل كرده اند، از آن كتاب باشد.

در باره اين كتاب نيز در بخش كتاب شناسى احاديث مهدوى سخن گفته ايم.

۱ - ۳. كتاب الغيبة

اين كتاب، اثر شيخ الطائفه ابوجعفر محمّد بن حسن طوسى (۳۸۵ - ۴۶۰ ق) از عالمان بزرگ شيعه است. اين كتاب، مجموعه اى از احاديث مربوط به قائم آل محمّد صلى اللّه عليه و آله با تأكيد بر ردّ فرقه هايى است كه غير از امام دوازدهم را مهدى مى دانند. سند بسيارى از احاديث اين كتاب، به فضل بن شاذان مى رسد كه از بزرگان اصحاب ائمّه و مؤلّف كتاب هايى در موضوعات مربوط به امام عصر(ع) از جمله اثبات الرجعه، كتاب القائم و كتاب الملاحم است.[۵]وى همچنين احاديث مربوط به علائم ظهور را كه استادش شيخ مفيد در كتاب ارشاد نقل كرده، آورده است؛ امّا از الغيبة نعمانى، بهره نجسته، گرچه مضمون احاديث دو كتاب (الغيبة نعمانى والغيبة طوسى) در مواردى با هم تطبيق مى شود.

بخش نشانه هاى ظهور در اين كتاب حدود شصت گزارش است كه تعدادى از آنها از معصوم صادر نشده و تعدادى هم از منابع يا راويان اهل سنّت نقل شده است. اين شيوه در الغيبة نعمانى و كمال الدين، دست كم در بخش علائم يافت نمى شود.

۱ - ۴. كتاب الفتن

اين كتاب، اثر نعيم بن حمّاد خزاعى مروزى(م ۲۲۸ ق) از محدّثان اهل سنّت است كه به طور گسترده به منابع شيعه راه يافته و از طريق آثارى مانند التشريف بالمنن فى تعريف الفتن مشهور به الملاحم والفتن ابن طاووس در كتب اماميه به آن استناد و استدلال مى شود. الفتن، قديمى ترين منبع در بحث ملاحم و فتن و به عبارتى همان نشانه هاى ظهور است. ابن حمّاد در جريان اختلاف معتزله و اشاعره بر سر مخلوق يا حادث بودن قرآن، با عقيده خليفه وقت، معتصم عبّاسى مخالف بود و به زندان افتاد و در همان جا بدرود زندگى گفت.[۶]

در باره وثاقت وى اختلاف نظر است . برخى او را توثيق و بعضى مذمّت كرده اند.[۷]سيّد ابن طاوس، توثيقات وى را از رجاليان بزرگ اهل سنّت آورده و سخنى از تضعيف او نگفته است.[۸]

كتاب الفتن همانند ديگر كتاب هايى كه در موضوع ملاحم و فتن نوشته شده است، به مهدى اختصاص ندارد؛ بلكه در باره رويدادهاى آينده جهان اسلام تا قيامت سخن مى گويد و بخشى از اين گونه كتب، به مهدى و نشانه هاى ظهور او اختصاص دارد. برخى از ابواب كتاب الفتن، عبارت اند از: سفيانى و نام و نسبت و جنگ ها و فرو رفتن او در بيداء، پرچم هاى سياه، ابواب مربوط به مهدى و نام و نسب و روش او و نشانه هاى قيامش، ابواب مربوط به دجّال، فرود آمدن عيسى(ع)، فتح قسطنطنيه و جاهاى ديگر، زلزله ها و خسف ها و ابواب ديگر.

بيشتر متون اين كتاب از صحابه يا تابعيان نقل شده و سند آن به پيامبر خدا صلى اللّه عليه و آله نمى رسد. مثلاً از حدود ۱۷۰ حديث باب هاى ۲۹ تا ۴۴ اين كتاب - كه در باره مهدى و سفيانى است - ، حدود ۲۵ حديث به پيامبر صلى اللّه عليه و آله ، اميرمؤمنان(ع) و امام باقر(ع) مى رسد و ديگر اسناد كتاب به افرادى چون كعب الأحبار، زهرى، ارطاة و... ختم مى شود. آنچه به اين سه معصوم هم مى رسد، با طرق غيرشيعى است.

۲ . كتب حديثى

برخى از كتب حديثى كه به موضوع سيره اهل بيت عليهم السلام پرداخته اند نيز علائم ظهور را نقل و حكايت كرده اند. اين كتاب ها به مناسبت شرح زندگى امام دوازدهم(ع) به علائم ظهور هم اشاره دارند. مانند كتاب الإرشاد شيخ مفيد (م ۴۱۳ق)، إعلام الورى  طبرسى (م ۵۴۸ ق)، كشف الغمة اربلى (م ۶۹۲ق) و الفصول المهمّة ابن صباغ (م ۸۵۵ ق)[۹]كه به بسيارى از احاديث علائم ظهور، اشاره كرده اند. علّامه مجلسى، مجموع مطالب اين كتب را جمع آورى كرده و در بحار الأنوار آورده است.[۱۰]

سيّد ابن طاووس (م ۶۶۴ ق) با استفاده از كتاب هاى ملاحم و فتنِ اهل سنّت، كتاب التشريف بالمنن معروف به الملاحم و الفتن را جمع آورى كرده است. اين كتاب، از سه بخش تشكيل شده كه بخش اوّل آن، گزيده الفتن ابن حمّاد (م ۲۲۸ق) است؛ بخش دوم آن، از كتاب الفتن ابوصالح سليلى (نوشته به سال ۳۰۷ق) است؛ بخش سوم آن هم از كتاب الفتن زكريا بزّاز (نوشته به سال ۳۹۱ق) است. بخش چهارم كتاب - كه ملحقات آن به شمار مى رود - ، از كتب مختلف شيعه و اهل سنّت نقل شده است. ارزش كتاب سيّد ابن طاووس به جهت بخش دوم و سوم آن است؛ چون كتاب هاى الفتن سليلى و زكريا در دسترس نيست و به وسيله وى حفظ شده است.

در ميان اهل سنّت، گذشته از ابن حمّاد، احمد بن حنبل (م ۲۴۱ق) در مسند خويش احاديث زيادى در باره آخر الزمان آورده است. همچنين است كتاب عقد الدرر فى أخبار المنتظر يوسف بن يحيى مقدسى شافعى (م ق ۷ ق) و البرهان متّقى هندى (م ۹۷۵ ق). منابع اهل سنّت، احاديث علائم ظهور را با علامت بر پايى قيامت به هم آميخته اند. از اين رو، كتاب هايى با عنوان اشراط الساعة يا علامات القيامة نوشته اند و احاديث مورد نظر را در آن ذكر كرده اند.[۱۱]

آنان همچنين كتاب ها يا ابوابى با عنوان «فتن» نوشته و اين احاديث را در آنها آورده اند. احاديث ملاحم و فتن به پيشگويى هايى اختصاص دارد كه پيامبر صلى اللّه عليه و آله و صحابه در باره حوادث تلخ و شيرين آينده مسلمانان بيان كرده اند. احاديث مربوط به ظهور و علائم آن هم در اين ابواب يا كتاب ها آمده اند.[۱۲]

۳ . تأليفات معاصرين

در صد ساله اخير و بويژه در دهه هاى پايانى آن ، نگارش در باره علائم ظهور، گسترش فراوانى يافته كه در دو گروه تقسيم بندى مى شود :

الف - برخى از اين نگاشته ها صرفاً به جمع آورى و نقل احاديث و گزارش هاى تاريخى كهن در اين باره پرداخته اند و محدوديتى در منابع ، احاديث مسند ، روايات شيعى ، گزارش هاى تاريخى و متون متفاوت براى خود قائل نبوده و گزارش هاى صحيح و ناصحيح را در كنار هم گرد آورده اند . اين كتاب ها معمولاً روايات مصادر پيش گفته يا مصادر كهن ديگر را جمع آورى كرده اند .

برخى از اين نگاشته ها از اين قرارند :

يك . الزام الناصب، على يزدى حائرى (م ۱۳۳۳ق) .

دو . معجم الملاحم و الفتن ، محمود دهسرخى (م ۱۳۸۸ش) .

اين كتاب با عنوان يأتى على الناس زمان ... به زبان فارسى ترجمه شده است .

سه . نوائب الدهور فى علائم الظهور ، حسن ميرجهانى (م ۱۳۷۱ش) .

چهار . معجم أحاديث الإمام المهدى ، زير نظر على كورانى (۸ جلد) .

اين كتاب، اگر چه اختصاص به علائم ظهور ندارد، ولى به گونه گسترده به اين احاديث پرداخته است .

ب - نگاشته هايى كه اگر چه جامعيت گروه نخست در نقل احاديث و گزارش ها را ندارد، ولى به بررسى احاديث پرداخته و آنها را توضيح داده و يا به نقد آنها پرداخته است . برخى از اين نگاشته ها از اين قرار است :

يك . ملحقات احقاق الحق ؛ زير نظر آية اللَّه مرعشى نجفى .

دو . مأتان و خمسون علامة ، محمّدعلى طباطبايى .

سه . علائم الظهور فى المستقبل، حسن نجفى .

چهار . عصر الظهور ، على كورانى .

پنج . نشانه هاى يار، مهدى عليزاده .

شش . دراسة فى علامات الظهور ، جعفر مرتضى عاملى .

در اين كتاب با ديد تحليلى و انتقادى به بررسى علائم ظهور پرداخته شده است .

هفت . موسوعة الإمام المهدى(ع) ، سيّد محمّد صدر (۱۳۷۷ش).

در اين كتاب، زاويه ديد تحليلى و گاه انتقادى در خصوص علائم ظهور يافت مى شود .

هشت . نشانه هاى ظهور ، اسماعيل اسماعيلى .