ويژگى ها و اهداف تمثيلات قرآنى

مى توان هدف تمثيلات قرآنى را از خود آيات قرآن به دست آورد؛ چرا كه قرآن در آياتى چند به ضرورت بهره گيرى از مثل و امثال براى تبيين مقاصد و معارف خود تأكيد كرده است كه از آن آيات اند:

(وَ لَقَدْ صَرَّفْنَا لِلنَّاسِ فِى هَذَا الْقُرْءَانِ مِن كُلِ مَثَلٍ .[۱]

ما در اين قرآن براى مردم از هر چيز نمونه اى آورديم)

(وَ تِلْكَ الْأَمْثَلُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ وَ مَا يَعْقِلُهَآ إِلَّا الْعَلِمُونَ .[۲]

اين ها مثال هايى اند كه ما براى مردم مى زنيم و جز دانايان آن را درك نمى كنند) .

(وَ تِلْكَ الْأَمْثَلُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ ... .[۳]

اين ها مثال هايى اند كه براى مردم مى زنيم، شايد در آنها بينديشند).

جامعيت و وسعت تمثيلات قرآنى به گونه اى كه شامل اشخاص، اقوال، افكار، رخدادهاى تاريخى مختلف، روحيات گوناگون بشر و... مى شود، از ويژگى هاى منحصر به فرد اين كتاب الهى است. مقايسه ميان مفاهيم مخالف و مشابه، از ديگر ويژگى هاى تمثيلات قرآنى است، چرا كه ارتباط ميان مفاهيم، نقش مهمى در فهم و يادگيرى مطالب بر عهده دارد؛ همانند :

(مَثَلُ الْفَرِيقَيْنِ كَالْأَعْمَى وَ الْأَصَمِ وَ الْبَصِيرِ وَ السَّمِيعِ هَلْ يَسْتَوِيَانِ مَثَلاً أَفَلَا تَذَكَّرُونَ .[۴]

مثل اين دو گروه، چون نابينا و كر در مقايسه با بينا و شنواست. آيا در مَثَل يكسان اند؟ پس آيا پند نمى گيريد).

قرآن كريم در هر مورد كه به ذكر مَثَل مى پردازد، مُمَثّل را پيش از مَثَل يا پس از آن با براهين عقلى مستدل مى كند و در كنار آن، براى كمك به فهم افراد متوسط، مَثَلى ذكر مى كند؛ مانند اين كه معرفت بلند توحيد ربوبى را گاهى با برهان تمانع و به صورت قياس استثنايى تبيين مى كند:

(لَوْ كَانَ فِيهِمَآ ءَالِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتَا .[۵]

اگر در آسمان و زمين جز اللَّه خدايان ديگرى بودند، همانا خلل و فساد در آسمان و زمين راه مى يافت) .

و گاهى همان را در قالب مثلى ساده اين گونه بيان مى كند كه اگر مردى مملوك و برده چند مولاى ناسازگار باشد كه هر يك او را به كارى مى گمارند، با مردى كه تنها فرمانبر يك مولاست سنجيده شود ، هرگز يكسان نيستند:

(ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً رَّجُلاً فِيهِ شُرَكَآءُ مُتَشَكِسُونَ وَرَجُلاً سَلَمًا لِّرَجُلٍ هَلْ يَسْتَوِيَانِ مَثَلاً الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ).[۶]

خدا مَثَلى زده است : مردى است كه چند شريك در باره او ستيزجو و ناسازگارند و مردى كه تنها فرمانبر يك مرد است . آيا اين دو در مَثَل يكسان اند؟ سپاس خداى را . [ نه ، ] بلكه بيشترشان نمى دانند .

حاصل آن برهان عقلى و اين مَثل حسى ، آن است كه اگر عالم آفرينش به دست چند مبدأ تدبيرى ، اداره شود نظام آن گسيخته مى شود.[۷]