بن اسماعيل نقل كرده است. علامه شوشتري نيز اين احتمال را مي‌پذيرد و آن را موافق طبقات راويان مي‌داند؛ چرا که هر دو نفر آنها از اصحاب امام كاظم( بوده‌اند. ۱
لازمه اين احتمال، آن است كه محمد بن موسي الهمداني در هر دو طريق ابن‌قولويه وجود داشته باشد. ۲
2. ارتباط دو قسمت نقل
ابهام ديگري كه در اين سند وجود دارد، اين است كه اگر دقت شود، روايت از دو قسمت تشكيل شده است: بخش اول، به ذكر ثواب زيارت امام حسين( در روز عاشورا مي‌پردازد و قسمت دوم ـ كه با عبارت ذيل شروع مي‌شود ـ به ذكر متن زيارت عاشورا مي‌پردازد:
قال صالح بن عقبة و سيف بن عميرة: قال علقمة بن محمد الحضرمي: فقلت لأبي جعفر(:...
ارتباط بين اين بخش با بخش ابتداي روايت مسأله بسيار مهمي است؛ چرا که براي شناخت روايان موجود در طريق زيارت عاشورا بايد اين ارتباط معلوم شود. احتمالات ذيل را مي‌توان براي اين ارتباط برشمرد:
اول، اين‌که ابن‌قولويه قسمت دوم را به صورت جداگانه از روايتي ديگر بيان كرده است. به عبارت روشن اين دو قسمت، دو روايت مختلف هستند؛ با طرق مختلف. اما اين با سبك و شيوه ابن‌قولويه در كامل‌الزيارات ـ كه تمام واسطه‌هاي موجود بين خود تا امام را ذكر مي‌كند ـ مطابق نيست و همچنين چه دليلي وجود داشت كه دو روايت را در هم ادغام كند. ضمناً با نگاهي به كتاب كامل‌الزيارات مي‌بينيم كه زيارت عاشورا در بخشي ذكر شده كه روايات ثواب زيارت در آنجا آمده است؛ نه اصل زيارات و اگر قسمت دوم، روايت جداگانه‌اي بود، نبايد در اين قسمت مي‌آمد. در مجموع، اين احتمال بسيار ضعيف است كه ابن‌قولويه دو روايت را در هم ادغام كرده باشد.
احتمال دوم اين‌که قسمت دوم، ادامه قسمت اول روايت باشد و علقمه هم راوي قسمت اول باشد و هم راوي قسمت دوم؛ همان‌طور كه در سند روايت نيز اين مطلب آشكار است. اما مالك الجهني فقط قسمت اول، يعني ثواب زيارت را روايت كرده باشد؛ براي همين، ابن‌قولويه به اين شكل دو روايت را با هم تلفيق كرده است. البته احتمالات ديگري هم مطرح است، مثل اين‌که محمد بن اسماعيل خودش دو قسمت را با هم تلفيق كرده باشد و روايت به همين شكل (مركب) به ابن‌قولويه رسيده باشد؛ زيرا تفكيك اين دو قسمت بسيار واضح نيست. پس در بررسي رجال موجود در سند زيارت عاشورا مجبوريم تمام افراد مطرح شده را بررسي كنيم، به جز مالك جهني كه قطعاً در طريق زيارت عاشورا نيست، بلكه فقط ناقل قسمت اول است.
1.. ر.ک: الاخبار الدخيلة، ج۱، ص۲۵۳ـ۲۵۴.
2.. بعداً در بررسي محمد بن موسي الهمداني مطرح خواهد شد كه عده‌اي از بزرگان رجال او را تضعيف كرده‌اند و پذيرش احتمال سوم موجب مي‌شود كه هر دو طريق ابن‌قولويه تضعيف شود.
