کسب علم در شب قدر

محدّث بزرگوار، شیخ صدوق، پس از بيان نوافل شب هاى ماه رمضان و صد ركعت نماز براى هر يك از شب هاى بيست و يكم و بيست و سوم، مى گويد: «هر كس اين دو شب را با گفتگوى علمى احيا بدارد، بهتر است».[۱]

به نظر مى رسد كه اين مطلب، برگرفته از سخن پيامبر خدا(ص) به ابوذر است كه در آن، برترى علم را بر عبادت به تفصيل، بيان، و در پايان آن فرموده است: «اى ابو ذر! يك ساعت نشستن براى گفتگوى علمى براى تو، از عبادت يك سال كه روزش را روزه بدارى و شبش را به نماز بِايستى بهتر است».[۲]

افزون بر اين حديث، منابع حديثى، روايات بى شمارى از اهل بيت(ع) را نقل كرده اند كه مى رساند آموختن دانش، به مراتب برتر از عبادت است؛[۳]ليكن براى روشن تر شدن اين موضوع، توجّه به چند مطلب ضرورى است:

یک. كدام علم و كدام عبادت؟: از ديدگاه فقهى، «آموختن علم»، احكام پنجگانه را دارد و بررسى متن احاديث فراوانى كه علم را برتر از عبادت مى دانند، به روشنى مى رساند كه مقصود، برترى آموختن واجب يا مستحب بر عبادات مستحب است.

دو. نقش عبادت در پيدايش نور علم: از نگاه متون اسلامى، عبادات، نقش اساسی ای در پيدايش و تداوم فروغ علم دارند. از اين رو، هدف احاديثى كه علم را برتر از عبادت مى دانند، تضعيف يا انكار نقش سازندۀ عبادت در كنار علم نيست؛ بلكه تأكيد بر همراه ساختن عبادت با علم و برحذر داشتن از عبادتِ ناآگاهانه است كه نه تنها بى ارزش، بلكه خطرآفرين است.

سه. سيرۀ اهل بيت(ع): بررسى و تأمّل در سيرۀ عملى اهل بيت(ع) در بارۀ شب قدر و عنايت ويژۀ آنان به عبادت و ذكر در شب هاى: نوزدهم، بيست و يكم و بيست و سوم، و توجّه به ره نمودهایی كه به بهره گيرى بيشتر از اين شب ها داشته اند، همگى به روشنى نشان مى دهند كه اين شب ها، جز در موارد استثنايى، بايد صرف عبادت و نيايش و اُنس با خداى سبحان شوند.

البته اين بدان معنا نيست كه نتوان بخشى از شب قدر را به تأليف يا بيان معارف و علومى پرداخت كه سطح آگاهى و معرفت مردم را بالا مى برد؛ بلكه مقصود، هشدار دادن به اين نكته است كه به بهانه و به استناد رواياتى كه علم را بر عبادات ترجيح مى دهند، نبايد در شب قدر، از بركات اُنس با خداوند و بهره بردن از تضرّع در پيشگاه او غافل شد.[۴]