( وَإِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِن بَنِي آدَمَ مِن ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلَى أَنْفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ قَالُوا بَلَى شَهِدْنَا أَن تَقُولُوا يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّا كُنَّا عَنْ هذَا غَافِلِينَ * أَوْ تَقُولُوا إِنَّـمَا أَشْرَكَ آ بَاؤُنَا مِن قَبْلُ وَكُنَّا ذُرِّيَّةً مِن بَعْدِهِمْ أَفَتُهْلِكُنَا بِمَا فَعَلَ الْمـُبْطِلُونَ(؛^۱
به [خاطر بسپار] زماني را که پروردگارت از پشت و صلب و فرزندان آدم ذريه آنها را برگرفت و آنها را گواه بر خويشتن ساخت [و فرمود:] «آيا من پروردگار شما نيستم»؟ گفتند: «آري، گواهي مي‌دهيم». [مبادا] روز رستاخيز بگوييد: ما از اين غافل بوديم [و از پيمان فطري توحيد بي‌خبر مانديم] يا بگوييد ما از اين غافل بوديم [و از پيمان فطري توحيد بي‌خبر مانديم] يا بگوييد پدرانمان پيش از ما مشرک بودند، ما هم فرزنداني بعد از آنها بوديم [و چاره‌اي جز پيروي از آنان نداشتيم]. آيا ما را به آنچه باطل‌گرايان انجام دادند، مجازات مي‌کني؟
البته بنا بر نقل برخي از مفسران، آيه ديگري هم درباره «عالم ذر» وجود دارد که چنين است:
(أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يَا بَنِي آدَمَ أَن لَّا تَعْبُدُوا الشَّيْطَانَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌ مُّبِينٌ(؛^۲
اي فرزندان آدم، آيا من با شما عهدي نبستم که شيطان را عبادت نکنيد؟ همانا او دشمن شيطان است.
آيات ياد شده مسأله «توحيد فطري» را مطرح کرده ^۳ و بر اين نکته دلالت دارند که انسان در موطن خاصي شاهد وحدانيت حق بوده و ربوبيت خدا و عبوديت خود را مشاهده کرده است؛ به گونه‌اي که با توجه به آن، مجالي براي غفلت و نسيان نيست و در اين نشئه چند مسأله رخ داد:
1. ديدن حقيقت خود از سوي انسان؛
2. شهود ربوبيت الهي و عبوديت انسان در برابر خداوند؛
3. عهد و ميثاق خداوند با انسان در آن موطن شهودي؛
4. گيرنده ميثاق خداست و دهنده ميثاق انسان بوده و شاهد اين ميثاق نيز خود انسان است؛ گر چه بعضي محققان شاهد را ملائکه گرفته‌اند. ^۴
ديدگاه‌هايي که به دنبال اين آيه پيدا شده‌اند، دو گونة متفاوت است؛ يکي مربوط به علامه طباطبايي است ـ که به تفصيل دربارة آن بحث مي‌شود ـ و ديدگاه ديگر مربوط به غير علامه است. گفينت است چون هدف از اين نوشتار، نقد انديشه علامه طباطبايي و استناد حديثي ايشان است، از وارد شدن به جزئيات پرهيز نموده و در لابه‌لاي نوشتار، به بعضي از سؤالات پاسخ داده خواهد شد.

ديدگاه اول. نظريه دنياي پيشين

طبق اين ديدگاه، مقصود از آيه اين است که فرزندان آدم تا واپسين فرد بشر (تا پايان دنيا) به صورت ذرات کوچکي از پشت آدم خارج شده‌اند و به تعبير برخي روايات، اين ذرات از گل آدم بيرون آمده و

معرفت و ايمان و گرايش و کشش به عبوديت در برابر خداي سبحان، گرايش به معنويت و ياد خدا و خلوص و عمل صالح، بازگشت به ايمان و وصل به اصل خويش پس از دوري و فراق از خود حقيقي و رحماني.

پيشينه تحقيق

در متون مقدس اديان پيشين اثري از اين بحث نيست و تاريخچه اين بحث در اديان، به نزول قرآن و تفسير آيات الهي باز مي‌گردد و دوران شکوفايي آن، همزمان با رشد و شکوفايي مذاهب و نحله‌هاي کلامي و فلسفي، بويژه در ميان صادقين علیهما السلام است.
شيخ صدوق (م 381ق) در الاعتقادات و شيخ مفيد (م 413ق) در تصحيح ‌الاعتقادات و المسائل‌ السروية و سيد مرتضي در کتاب غرر الفوائد و درر القلائد در خصوص عالم ذر سخن گفته‌اند. مفسران شيعه و سنّي نيز ذيل آيه 172 ـ 174 سوره اعراف، معروف به آيه ميثاق، دربارة عالم ذر به بحث پرداخته‌اند. اما تا كنون كسي دربارة ديدگاه علامه طباطبايي در موضوع عالم ذر، تحقيقي صورت نداده است.

روش تحقيق

روش تحقيق به صورت کتابخانه‌اي و فقط محدود به بررسي نظريه علامه طباطبايي است و براي روشن شدن ديدگاه ايشان، اشاره‌اي به سخنان ديگران در مسأله خواهد شد. براي اين کار، ديدگاه علامه در مورد تعامل با خبر واحد در مسائل اعتقادي بررسي شده و از الميزان استخراج گرديده و مستند نظر ايشان مورد کنکاش مينت و سندي قرار گرفته است.

محدوديت در تحقيق

با توجه به اين‌که در مورد عالم ذر کمتر رساله تدوين شده است و از سوي ديگر، آراي علامه طباطبايي به صورت موضوعي به طور کامل بررسي نشده است، گاهي در ديدگاه ايشان تناقض‌هايي وجود دارد که شايد ناشي از عدم اشراف کامل بر همه نظريات ايشان باشد که به دليل پراکندگي، دست‌يابي به آن اندکي مشکل است.

فرضيه تحقيق

با آنچه از علامه در دسترس است، ديدگاه ايشان نمي‌تواند تفسير استواري از آيه ميثاق باشد و به تعبير بعضي محققان، به تأويل نزديک‌تر است.

چيستي عالم ذر و ديدگاه‌ها

سيماي عالم ذر در قرآن به اتفاق همه مفسران در آيه ميثاق تجلي يافته است؛ چنان که در قرآن آمده است: