گزارش علامه طباطبايي از اشکالات اين ديدگاه

ايشان شش اشکال بر اين نظريه را از قول منکران عالم ذر نقل نموده است و همه آنها را از سوي طرفداران اين نظريه پاسخ مي‌دهد. ^۱ البته خود ايشان اين پاسخ‌ها را قانع‌کننده نمي‌داند و در واقع، همه آنها را رد مي‌کند؛ گرچه در لابه‌لاي‌ اين پاسخ‌ها، نقدهايي را هم آورده است. خلاصه اين اشکالات و پاسخ آنها عبارت‌اند از:
1. خداوند به اين ذريه يا عقل داده است يا عقل نداده. در صورت دوم، اين ذريه چگونه توحيد را فهميدند؟ در صورت اول، بايد هيچ‌يک از افراد ذريه‌اي ميثاق را فراموش نکنند و حال آن‌که ما ـ که همان ذريه هستيم ـ جز همين خلقت دنيوي خود، چيزي از عالم ذر به خاطر نداريم.
پاسخ. گرچه موقف اين ميثاق و خصوصيات آن فراموش شده است، ولي مهم اصل ميثاق و معرفت به يگانگي خداوند است که فراموش نگرديده است.
ملاحظه. اين پاسخ تمام نيست، چون اشکال‌کننده معتقد است اصل ميثاق را فراموش کرديم، ولي در اين پاسخ آمده است که اصل ميثاق را به ياد داريم.
2. لازمه وجود عالم ذر قبول تناسخ است؛ با اين توضيح که:
اگر عالم ذر حقيقت دارد، بايد حداقل يک نفر يافت شود که خاطرات آن عالم را به ياد داشته باشد؛ همچنان که در بهشت، خاطرات دنيايي افراد به يادشان مي‌آيد: (قَالَ قَائِلٌ مِّنْهُمْ إِنِّي كَانَ لِي قَرِينٌ(^۲ و نظير آن در دوزخ هم اتفاق مي‌افتد: ( وَقَالُوا مَا لَنَا لَا نَرَى رِجَالاً كُنَّا نَعُدُّهُم مِنَ الْأَشْرَارِ(.^۳
اگر جايز باشد که چنين جمعيت بي‌شماري خاطره خود را فراموش کنند، چرا جايز نباشد بگوييم خداوند در روزگار گذشته مردم را مکلف به تکاليفي کرده و پس از مرگ دوباره ايشان را زنده کرد تا جزا و پاداش آن روزشان را بدهد و مردم آن زندگي اول خود را فراموش کرده و اين زندگي ـ که دارند ـ ، زندگي دوم ايشان است. خلاصه، لازمه اين حرف، درستي‌گفتار طرفداران تناسخ است که مي‌گويند: معاد عبارت است از بيرون شدن جان از کالبد يک انسان و حلول او در يک کالبد ديگر و کيفر و پاداش ديدن در اين کالبد.
پاسخ. اولاً، امتناعي ندارد که گروه بي‌شمار ذريه عالم ذر را فراموش کنند؛ علاوه بر اين‌که اصل ميثاق ـ که همان معرفت به ربوبيت پروردگار است ـ فراموش نشده و نمي‌شود و ياد داشتن همين مقدار از آن خاطرات براي تماميت حجت کافي‌ است.
ثانياً، مسأله مورد بحث رابطه‌اي با تناسخ ندارد و نمي‌توان از اين راه به اثبات يا ابطال تناسخ پرداخت. 3. مدلول روايات با مدلول آيه منافات دارد؛ در آية ميثاق، سخن از «بني آدم» و ذريّه اوست، ولي در روايات،‌ ميثاق از «آدم» و ذريّه او گرفته شده است و از همين جهت، بعضي‌ از مفسران ناچار شده‌اند

فضا را پر کرده‌اند، ^۱ در حالي‌که داراي عقل و شعور کافي بر سخن شنيدن و پاسخ گفتن بودند و خداوند به آنها خطاب کرد: (أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ( ؟ آنها گفتند: آري. تا پيمان نخستين بر توحيد گرفته شود و خود انسان بر خويشتن شاهد باشد و پيمان تشريعي و قرارداد خود آگاه ميان انسان‌ها و پروردگارشان بوده است. طبق اين نظريه، اخذ ميثاق به جهت قطع عذر و بهانه و اتمام حجت بر فرزندان آدم بوده است.
در ميان پيشينيان، انديشمنداني همچون نضر بن عربي، محمد بن کعب القرضي، مجاهد و ابي بن کعب اين ديدگاه را پذيرفته‌اند. ^۲ افزون بر اين، به سعيد بن مسيب، سعيد بن جبير، ضحاک، عکرمه، کعبي، حسن و سدي نسبت داده شده است. ^۳
و از مفسران شيعه علي بن ابراهيم قمي ^۴ اين قول را پذيرفته و از محدثان هم از ظاهر عبارت مجلسي فهميده مي‌شود که طرفدار اين نظر است. ^۵
بيشتر مفسران اهل سنت، بويژه قدماي آنها به وجود عالم ذر معتقد بوده‌اند و از ميان آنها مي‌توان به ابن کثير، ^۶ فخر رازي ^۷ و آلوسي ^۸ اشاره کرد.
از متکلمان هم شيخ صدوق، ^۹ شيخ مفيد ^۱۰ و سيد مرتضي، ^۱۱ تا آنجا که مربوط به اخراج ذريه از صلب آدم باشد، پذيرفته‌اند، ولي سخن گفتن انسان‌ها را رد کرده‌اند. از فلاسفه هم، از مجموع آنچه در مفاتيح‌الغيب و الاسفار و عرشيه ملاصدرا آمده است، مي‌توان او را از طرفداران اين نظريه دانست؛ ^۱۲ گرچه او به تأويل روايات وارده در اين مورد معتقد شده است. ^۱۳ صاحب فصوص‌الحکم هم مخالفت با اين نظريه را خسران دانسته است. ^۱۴
از متأخران هم مي‌توان از مرحوم مرواريد و ميرزا جواد آقا تهراني نام برد که اعتقاد به عالم پيشين و اين اقرار گرفتن بوده‌اند. ^۱۵