141
فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 49 و 50

توجه به قراين کلام، ۱ براي فهم مقصود گوينده روشي عقلايي و ضروري است. سبب نزول آيات، ۲ از جمله قراين منفصل کلامي است که توجه و آگاهي از آن در فهم و تبيين روشن‌تر آيات بسيار سودمند بوده و از جمله علوم مورد نياز مفسر عنوان شده است. ۳ راه شناخت و پي بردن به اسباب نزول سخت و دشوار است. آية الله معرفت، پس از اشاره به وجود ضعف‌ها و تعارض‌هاي فراوان در روايات اسباب نزول مي‌نويسد:
منابعي که امروزه در دست داريم و براي دستيابي به اسباب نزول مورد استفاده قرار مي‌گيرند، تا حدودي قابل اطمينان‌اند؛ مانند جامع البيان طبري، الدر المنثور سيوطي، مجمع البيان طبرسي و التبيان شيخ طوسي و علاوه بر آنها کتاب‌هايي نيز به طور خاص درباره اسباب نزول نگاشته شده است؛ مانند اسباب النزول واحدي و لباب النقول سيوطي.۴
ايشان، در ادامه، وجود روايات صحيح و سقيم را در اين منابع متذکر شده و راه‌هايي را براي تشخيص صحيح از نادرست، بويژه در مقام تعارض نقل‌ها، ارائه کرده است. چنان كه مشهود است، بيش از نيمي از منابع مذکور در کلام ايشان از آثار نگاشته دانشمندان اهل‌سنّت است.
قرآن‌پژوهاني همچون سيوطي و زرقاني فوايد متعددي براي شناخت اسباب نزول آيات برشمرده‌اند که از آن جمله مي‌توان به اين موارد اشاره کرد: شناخت حکم تشريع، فهم معناي آيه، تخصيص حکم به سبب (از نگاه کساني که ملاک را خصوص سبب مي‌‌دانند و نه عموم لفظ)، دفع توهم حصر، زدودن اشکالي که ممکن است از ظاهر نص برآيد، عدم خروج سبب نزول از حکم آيه و شناخت افرادي که آيه درباره آنها نازل شده است. ۵
براي نمونه، مي‌توان از توجه به سبب نزول آيه 37 سوره مبارکه توبه ـ که در فهم بهتر آن سودمند است ـ ياد کرد. توضيح مطلب، آن‌که با توجه به رواياتي که در اين باب نقل شده است، رسم عرب در عصر جاهليت چنان بوده است که جنگ و ستيزه در ماه‌هاي حرام سال (ذي‌قعده، ذي‌حجه، محرم و رجب) به دليل ايجاد امنيت در مسير رفت و آمد عرب ـ که براي اداي عمره حج به مکه سفر مي‌کردند ـ حرام بود، اما زورمداران قبايل و گروه‌هاي عرب، چنانچه در آستانه غلبه بر قبيله ديگر قرار مي‌گرفتند و احياناً يکي از ماه‌هاي حرام سال پيش مي‌آمد، آن ماه را با ماه ديگر جايگزين مي‌کردند. با اين توجيه به جنگ خود ادامه داده و در احکام الهي و سنت جاري تصرف مي‌کردند. ۶ اين شيوه ناپسند در سال نهم هجري ممنوع گرديد.

1.. مقصود از قراين کلام، اموري است که به نحوي ارتباط لفظي و با معنايي با کلام داشته و در فهم مفاد کلام و درک مراد گوينده مؤثر است، که گاه پيوسته به کلام (قراين متصل) و گاه گسسته از کلام (قراين منفصل)، و گاه از مقوله الفاظ (قراين لفظي) و گاه از جنس غير الفاظ (قرابن غير لفظي، قراين لبي، قراين عقلي) است.

2.. سبب نزول به حادثه‌اي اطلاق مي‌شود که همزمان با نزول وحي روي داده و آيه يا آياتي به بيان آن پرداخته و يا حکم آن را ذکر کرده‌اند ر.ك: مناهل العرفان، ج۱، ص۸۱؛ الميزان، ج۱، ص۴۲.

3.. ر.ك: روش شناسي تفسير قرآن، ص۳۵۳ و ۳۵۴؛ تاريخ قرآن، ص۶۳.

4.. تاريخ قرآن، ص۶۸ و ۶۹.

5.. الإتقان في علوم القرآن، ج۱، ص۵۹- ۶۱؛ مناهل العرفان، ج۱، ص۸۳- ۸۶.

6.. علامه طباطبايي اين روايات را از الدر المنثور نقل مي‌کند. ( الميزان، ج۹، ص۲۷۳- ۲۷۵).


فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 49 و 50
140

با توجه به ديدگاه‌هاي مفسّران شيعي در حکم به صدور تقيه‌اي برخي روايات غير فقهي شايسته ذکر است که حکم به صدور يک روايت از باب تقيه منحصر در روايات فقهي نيست؛ به عنوان نمونه، در کتاب فقه الرضا( حديثي از آن حضرت آمده است که معوّذتين عوذه‌هايي بوده که جزء سور قرآن نيستند:
و أنّ المعوّذتين من الرقية، ليستا من القرآن، دخلوها في القرآن، و قيل: أن جبرائيل علّمهما رسول الله صلی الله علیه و آله... و أمّا المعوّذتان فلا تقرأهما في الفرائض، و لا بأس بالنوافل.۱
وي، پس از نقل حديث فوق، مي‌نويسد که بي‌شک اين حديث از باب تقيه صادر شده است. او پيش از نقل حديث فوق، روايات نقل شده مبني بر آن‌که ابن مسعود، معوّذتين را جزء قرآن نمي‌دانسته ذکر کرده و در ادامه، روايات متعددي را از ائمه علیهم السلام در مخالفت با آن آورده است. ۲ نمونه ديگر از اين دست، حمل قرائت امام صادق علیه السلام از آيات پاياني سوره مبارکه فاتحة الکتاب بر تقيه است. در حديثي از حريز آمده است که آن حضرت اين آيات را چنين قرائت فرمود: «صراط من أنعمت عليهم غير المغضوب عليهم و غير الضالين».۳

8. تفسير و فهم بهتر آيات

دانسته است که پس از آيات قرآن کريم، روايات معصومان( مهم‌ترين منبع تفسير به شمار مي‌رود. آيات قرآن کريم، منبع بودن روايات پيامبر صلی الله علیه و آله را در تبيين و تفسير قرآن کريم مطرح ساخته و احاديث مشهور متعددي از آن حضرت( حجيت روايات ائمه علیهم السلام را اشاره کرده است. ۴
کنار هم نهادن روايات شيعه و اهل‌سنّت از پيامبر صلی الله علیه و آله مجموعه بسيار بزرگي از تفاسير مسند به پيامبر صلی الله علیه و آله را فراهم خواهد آورد که از ارزش والايي برخوردار است. ۵ بر اين اساس، مي‌توان گفت که يکي ديگر از کارکردهاي حايز اهميت نقل روايات اهل‌سنّت، فهم بهتر و ارائه تفسيري روشن‌تر از آيات قرآن کريم است.

1.. فقه الرضا(، ص۳۶ و ۱۱۳؛ بحار الأنوار، ج۸۲، ص۴۱، ح ۲۹.

2.. تفسير الصراط المستقيم، ج۲، ص۱۴۱ و ۱۴۲. محقق بحراني نيز حديث نقل شده از امام رضا علیه السلام را تقيه‌اي مي‌داند. ( الحدائق الناضرة، ج۸، ص۲۳۲).

3.. تفسير الصراط المستقيم، ج۲، ص۶۴۶. براي نمونه‌هاي ديگر از اين دست ر.ك: همان، ج۳، ص۶۷۳؛ ج۵، ص۳۲۰، ۳۹۵، ۳۹۷.

4.. آفاق تفسير، ص۱۲۶- ۱۳۴.

5.. تفسير و مفسران، ج۱، ص۱۶۸ و ۱۶۹.

  • نام منبع :
    فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 49 و 50
    تاريخ انتشار :
    پاییز و زمستان 1387
    سردبیر :
    محمدی نیک (ری شهری)، محمد
    صاحب امتیاز :
    دانشکده علوم حديث
    مدیر اجرایی :
    محمد قنبری
    نشانی :
    قم، بلوار پانزده خرداد، شهرک جهاد، مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، ص پ : 37185-3431
    تلفن :
    0251-7176131
    امور مشترکان :
    0251-7176413
    دورنگار :
    0251-7785050
    پست الکترونیک :
    ulumhadith@hadith.net
    امتیاز :
    علمی - پژوهشی، به استناد نامه شماره 6219/3 - 85/7/3 کمیسیون بررسی نشریات علمی کشور
    جانشین سردبیر :
    مهدی مهریزی
تعداد بازدید : 33260
صفحه از 423
پرینت  ارسال به