171
فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 49 و 50

وي از اينجا نتيجه گرفته است كه صالح بن عقبه، به صورت عام، در رجال النجاشي توثيق شده است و امامي است و به صورت عام مدح شده است.
محقق شوشتري در اين باره موضعي متفاوت و دقيق اتخاذ كرده است. وي صرف ذكر نام كسي را در رجال النجاشي، در صورتي كه مهمل باشد، دليل بر وثاقت و امامي بودن نمي‌داند. وي سه مثال نقض ذكر مي‌كند كه رجال النجاشي نام آنها را به صورت مهمل بيان كرده است، ولي به گفته تمام رجاليان آنها غيرثقه و مذموم‌اند. وي مي‌گويد نجاشي با اين‌که بيشتر از ديگران (شيخ طوسي و كشي) ضعفا را معرفي و مذهب فاسدان را بيان كرده است، ولي او نيز گاهي در بعضي از اين ضعفا سكوت كرده است. سپس مي‌گويد كسي در فطحيت عمار ساباطي و عبدالله بكير اختلافي ندارد، در حالي كه نجاشي درباره آنها سكوت كرده است؟ همان‌طور كه كسي در مذموم بودن فارس بن حاتم القزويني اختلافي ندارد، چرا که امام هادي( بهشت را براي قاتل او تضمين كرد، ولي نجاشي درباره او هم سكوت كرده است. ۱
با توجه به اين سه مثال نقض محقق شوشتري مي‌توان گفت كه در صورت سكوت نجاشي نمي‌توان به صورت قطعي وثاقت كسي را ثابت كرد، مگر اين‌که در جاي ديگر مدحي از او وجود داشته باشد.
آية‌الله سبحاني و نصرالله شبستري روايت مشايخ ثقات، مثل محمد بن اسماعيل بن بزيع و محمد بن الحسين بن ابي الخطاب را از او دليل مدح و توثيق براي صالح مطرح كرده‌اند؛ هرچند كه شبستري مي‌گويد اينها «حُسن» او را اثبات مي‌كند، ولي توثيقي برايش نيست. ۲
در هر حال، با وجود رد ابن‌غضايري و عده‌اي از بزرگان علم رجال، شايد نتوان به اين توثيقات اعتمادي كرد. و با توجه به اين‌که صالح بن عقبة بن قيس در طريق شيخ طوسي به قسمت اول روايت (بيان ثواب زيارت امام حسين( در روز عاشورا) وجود دارد، پس سنديت اين قسمت با شبهه مواجه خواهد شد. ۳
البته صالح در دو طريق ابن‌قولويه و طريق اول شيخ طوسي به زيارت عاشورا هم مطرح است، اما در جاهايي كه مشتركاً با سيف بن عميره روايت را نقل كرده‌اند، اشكالي در روايت به وجود نمي‌آورد؛ چرا که وثاقت سيف قبلاً اثبات شد. اما در جاهاي ديگري كه سيف در كنار او نيست، اثبات روايت با اشكال مواجه است. ۴

1.. قاموس الرجال، ج۱، ص‌۲۸. نويسنده كتاب از اين صبح روشن سعي كرده با دلائلي گفته علامه شوشتري را پاسخ دهد:۱. ما من عام و قد خص؟! ؛ ۲. شايد مسأله بسيار واضح بوده است؟!؛ ۳. احتمال غفلت و سهو؟! به هر حال، اين توجيهات پاسخگو نيست؛ چرا که اگر دليل اول و سوم را بپذيريم، بايد امكان وقوع آن را در موارد ديگر هم پذيرفت. دليل دوم هم خودش دليل است بر اين‌که بايد در اين سه مورد تضعيفات بيان مي‌شد (اگر به آن واضحي بوده است). جهت بررسي بيشتر ر.ک: از اين صبح روشن، ص‌۱۷۷ ـ ۱۷۸.

2.. ر.ک: رسائل و مقالات، ج۳، ص‌۴۰۶؛ لؤلؤالنضيد في شرح زيارة مولانا الشهيد، ص ۴۸.

3.. روي محمد بن اسماعيل بن بزيع، عن صالح بن عقبه، عن ابيه عن ابي جعفر(: (بيان ثواب زيارت امام حسين( در روز عاشورا)... قال صالح بن عقبه و سيف بن عميره، قال علقمه بن محمد الحضرمي: قلت لابي جعفر(:... (بيان متن زيارت عاشورا توسط امام باقر علیه السلام).

4.. سند كامل الزيارات: حدثني حكيم بن داود و غيره، عن محمد بن موسي الهمداني، عن محمد بن خالد الطيالسي، عن سيف بن عميره و صالح بن عقبه، عن علقمه بن محمد الحضرمي و محمد بن اسماعيل، عن صالح بن عقبه، عن مالك الجهني، عن ابي‌جعفر(:... (بيان ثواب زيارت امام حسين( در روز عاشورا...) قال صالح بن عقبه و سيف بن عميره، قال علقمة بن محمد الحضرمي، قلت: لابي جعفر(:... (بيان متن زيارت عاشورا توسط امام).


فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 49 و 50
170

البته در عمل، اگر به مقايسه تضعيفات ابن‌غضايري و كسي مثل نجاشي بپردازيم، تفاوت زيادي بين آنها نخواهيم ديد. ۱
اما آيا درباره صالح بن عقبه مدحي وجود دارد كه بتواند تضعيف ابن‌غضايري را درباره او كنار بگذارد. نجاشي در كتاب فهرستش فقط او را معرفي كرده است ۲ . شيخ طوسي هم در رجالش صرفاً به معرفي او بسنده مي‌كند. ۳
برخي از علماي رجال ذكر نجاشي را توثيق عام مي‌دانند و معتقدند اگر نجاشي نام كسي را در كتابش بيان كرده باشد، حتي اگر از او مدحي هم نكرده باشد، او امامي و ثقه است. ايشان عمدتاً به گفته نجاشي در ابتداي كتابش استناد مي‌كنند كه گفته است در اين كتاب متقدمان از سلف صالحمان را نام مي‌بريم. ۴ و چون از لفظ صالح استفاده كرده است، پس رجال كتاب او به جز كساني كه خودش آنها را تضعيف كرده است، بقيه همگي ثقه و امامي‌اند.
نويسنده شفاء الصدور همين نظر را پذيرفته است. وي حتي كساني را كه در الفهرست شيخ نيز مطرح شده‌اند، امامي مذهب مي‌داند ۵ كه البته در اين قسمت اخير مخالفان زيادي دارد. ۶ برخي ديگر از علما، با كمي عقب‌نشيني، در اين باره معتقد شده‌اند آنهايي كه نجاشي تنها اسم آنها را آورده، فقط امامي مذهب هستند. آية‌الله خويي در اين باره مي‌گويد هر آن‌که نجاشي نام او را آورده است، از اصحاب ماست. پس اگر به خلاف آن تصريح نكرده باشد، مي‌توان گفت وي امامي مذهب است. ۷
آية‌الله سبحاني در كتاب كليات في علم الرجال مي‌گويد:
هر آن‌که را كه نجاشي به صورت مهمل ذكر كرده است، سكوتش دليل بر مدح و امامي بودن آن فرد نيست، اگرچه امامي نبودن او موضع تأمل است و تا زماني كه تصريح به خلاف نكرده، اصل امامي بودن اوست.۸
ولي ايشان در مقاله‌اي كه درباره زيارت عاشورا نوشته‌اند، مي‌گويند:
ضابطه اصلي در تمام كساني كه نجاشي آنها را ذكر كرده است اين است كه امامي‌اند و اگر كسي غير امامي باشد، به مذهب او اشاره كرده است. همان‌طور كه اگر قدحي دربارة او بود بيان مي‌كرد.۹

1.. براي بررسي بيشتر درباره ابن‌غضايري و كتاب الضعفاء ر.ک: «جريان شناسي غلو (بخش دوم)»، نعمت‌الله صفري. نويسنده اين مقاله، پس از بررسي كوتاهي در اقوال مختلف درباره ابن‌غضايري و كتاب الضعفاء جدولي را تدوين كرده كه ملاك آن معرفي متهمان به غلو در كتاب الضعفاء است و ضمن ذكر اسامي آنها نظريات سه رجالي بزرگ، كشي، نجاشي و شيخ طوسي و همچنين قمي‌ها را هم درباره اين افراد بيان كرده است. در مجموع، فقط شش نفر هستند كه نظر نجاشي درباره آنها با ابن‌غضايري فرق مي‌كند.

2.. رجال النجاشي، ص‌۲۰۰، ش۵۳۲.

3.. رجال الطوسي، ص‌۱۲۶، ۲۲۱، ۳۵۲.

4.. رجال النجاشي، ص۳.

5.. شفاء الصدور، ص۴۷.

6.. ر.ک: معجم رجال الحديث، ج۱، ص‌۱۰۳؛ كليات في علم الرجال، ص۷۰؛ قاموس الرجال، ج۱، ص‌۲۸.

7.. معجم رجال الحديث، ج‌۱، ص‌۱۰۳.

8.. كليات في علم الرجال، ص‌۶۲.

9.. رسائل و مقالات، ج۳، ص‌۴۰۵.

  • نام منبع :
    فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 49 و 50
    تاريخ انتشار :
    پاییز و زمستان 1387
    سردبیر :
    محمدی نیک (ری شهری)، محمد
    صاحب امتیاز :
    دانشکده علوم حديث
    مدیر اجرایی :
    محمد قنبری
    نشانی :
    قم، بلوار پانزده خرداد، شهرک جهاد، مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، ص پ : 37185-3431
    تلفن :
    0251-7176131
    امور مشترکان :
    0251-7176413
    دورنگار :
    0251-7785050
    پست الکترونیک :
    ulumhadith@hadith.net
    امتیاز :
    علمی - پژوهشی، به استناد نامه شماره 6219/3 - 85/7/3 کمیسیون بررسی نشریات علمی کشور
    جانشین سردبیر :
    مهدی مهریزی
تعداد بازدید : 33220
صفحه از 423
پرینت  ارسال به