نسخه شماره 1: نسخه مختصر مصباح المتهجد، شماره 505 موجود در كتابخانه آية‌الله مرعشي نجفي. روي برگ اول تملكي بي‌نام به تاريخ رمضان 945 در كاشان.
در متن اين نسخه، در قسمت مورد نظر، به جاي آن‌که چهار نفر مجهول مورد لعن قرار گيرند، ^۱ نام افرادي مثل انس بن انس، ابن خولي، شيث بن ربعي و عمرو بن حجاج ذكر شده است. البته مصحح در حاشيه عبارت مشهور را ذكر كرده است. هر چند كه معلوم نيست كه نسخه در چه تاريخي نوشته شده است و در چه تاريخي تصحيح شده است. در هر حال، خط و كاغذ به كار رفته در اين نسخه نشان از آن دارد كه نسخه خيلي هم قديمي نيست و شايد متعلق به حدود قرن دهم باشد. با توجه به اين نكته و اين‌که شهر كاشان عمدتاً شهري شيعه نشين بوده است، آن هم پس از قرن دهم، احتمالاً شرايط تقيه كمتر براي اين كاتب وجود داشته است. بنابراين، مي‌توان اين احتمال را مطرح كرد كه كاتب نسخه اين طور فكر مي‌كرده است. ^۲ هر چند همه اينها احتمال است و حالت‌هاي مخالفي نيز براي آن ممكن است.
نسخه شماره 2: نسخه مصباح المتهجد، شماره 11023 موجود در كتابخانه آية‌الله مرعشي نجفي. كاتب در سال 1062 آن را نوشته است. محل كتابت روستاي تومان مشكين از توابع شهرستان اهر بوده است.
اين نسخه نسخه نفيسي است و در حاشيه تصحيح شده است. حاشيه نويسي‌هاي بسياري به خط علما دارد. بنا بر نقل كاتب از روي خط ملا عبدالله توني نوشته شده است و آن نيز با چند واسطه به مصنف مي‌رسد.
در حواشي اين نسخه، عباراتي نوشته شده است كه مؤيد مطلب گفته شده در مورد قبلي است. مصحح در بين متن براي اول و ثاني و ثالث مصاديقي را مشخص كرده است. از آن گذشته در حاشيه نيز براي تأييد حرف خود به بيان نظر سيد بن طاووس در كتاب مصباح الزائر پرداخته است. اين موارد، به علاوه اين نكته كه نسخه در قرن يازدهم و در ايران ( در شرايطي كه تقيه كمتر مطرح بوده است) نوشته شده و انگيزه كمتري براي كاتب بوده است كه چنين تعيين مصداقي را از روي تقيه انجام دهد، به ما اين نكته را مي‌فهماند كه شايد برخي از گذشتگان ما اين گونه فكر مي‌كرده‌اند.
نسخه شماره 3: نسخه مصباح المتهجد، شماره 253 موجود در كتابخانه آية‌الله مرعشي نجفي. اين نسخه قديم و نفيس و خط آن نسخ است. در حاشيه تصحيح شده است. ابتدا و انتهاي آن افتاده است.
در اين نسخه نيز، مثل موارد قبلي، در حاشيه براي اول و ثاني و ثالث تعيين مصداق شده است. البته با صرف نظر از اين‌که اين مصاديق با مصداق‌هاي قبلي فرق مي‌كند، نسخه نيز با توجه به خط و برگه‌هايش به ظاهر متعلق به پيش از سده دهم و احتمال تقيه در آن بيشتر مطرح است.
نسخه شماره 4: نسخه مصباح المتهجد، شماره 6716 موجود در كتابخانه آية‌الله مرعشي نجفي. اصل اين نسخه از سده نهم است، ولي بسياري از افتادگي‌هاي آن به خطوط و تاريخ‌هاي مختلف تكميل شده

2. صفوان بن مهران

نجاشي درباره‌اش گفته است:
كوفي، ثقة، يكنّي أبامحمد كان يسكن بني حرام بالكوفه... و كان صفوان جمالاً.^۱

جمع‌بندي

بنا بر آنچه كه مطرح شد، زيارت عاشورا چهار طريق دارد كه دو طريق آن در كامل الزيارات ابن قولويه و دو طريق آن در مصباح المتهجد شيخ طوسي نقل شده است.
طرق ابن قولويه به دليل اين‌که در هر دو آنها محمد بن موسي الهمداني وجود دارد، ضعيف است. ^۲
در طرق شيخ طوسي طريق سوم ـ كه محمد بن خالد الطيالسي از صفوان بن مهران نقل كرده بود ـ اشكالي وجود ندارد. (البته بنابراين فرض كه ترضي را براي اثبات وثاقت احمد بن محمد بن يحيي العطار كافي بدانيم ^۳ و توثيق عام درباره محمد بن خالد الطيالسي را بپذيريم). ^۴ اما نکته‌اي که در اينجا شايان ذکر است، اينکه در اين طريق متن حديث نقل نشده، بلکه گفته شده است صفوان همان روايتي را که علقمه نقل کرده بود خواند.
اما طريق شيخ به قسمت اول روايت ـ درباره ثواب زيارت امام حسين( در روز عاشوراست ـ به دليل حضور عقبة ابن قيس بن سمعان و عدم سازگاري آنچه در رجال شيخ آمده با آنچه در اين روايت ذكر شده است و حضور صالح بن عقبه در اين طريق، ضعيف به نظر مي‌رسد.
اما در طريق دوم شيخ، حضور صالح بن عقبه ضرري نمي‌رساند؛ زيرا روايت را صالح بن عقبه و سيف بن عميره با هم نقل كرده‌اند. بنابراين، در اين طريق اگر آنچه را درباره علقمه گفته شد، توثيق بدانيم و در صورت صحيح بودن طريق شيخ به محمد بن اسماعيل، اين طريق بي‌اشكال خواهد بود.

بررسي نسخه‌هاي زيارت عاشورا

در پايان اين مقاله، براي تكميل تحقيق خود، به بررسي چند مورد از نسخه‌هاي زيارت عاشورا خواهم پرداخت. در بين بررسي نسخه‌هاي زيارت عاشورا متوجه شدم كه برخي از آنها قسمتي از اين زيارت را به گونه‌اي ديگر نقل كرده‌اند. از همين روي، تصميم گرفتم اين نسخه‌ها را بيشتر بررسي كرده تا به اين حقيقت پي ببرم كه آيا اين تغيير نشانه وقوع تحريفي در اين زيارت است يا اين‌که به سبب تقيه انجام شده است. از اين روي، در ادامه به معرفي اين نسخه‌ها و سپس به تحليلي مختصر دربارة آنها خواهم پرداخت. اصل اين نسخه‌ها به پايان مقاله پيوست شده است.