ترديد در انتساب يك كتاب

ميرداماد (م1030ق) در الرواشح السماوية (ص77)، تفرشي در نقد الرجال (ج1، ص 105)، محمدعلي اردبيلي در جامع الرواة (ج1، ص317) و محمد باقر مجلسي در بحار الأنوار (ج1، ص12) كتابي موسوم به ربيع الشيعة را به ابن طاووس نسبت داده‌اند. قرايني چند در درستي اين انتساب ترديد جدي ايجاد مي‌كند. قرينة اول، اين است كه ابن طاووس در كتاب‌هاي خود به تأليفاتش اشاره كرده و اين كتاب در شمار آنها نيامده است. قرينة دوم، اين است كه عادت و سيره ابن طاووس اين است كه وي نام خود را در ابتداي كتاب، بلكه گاه در ابتداي هر باب، ذكر مي‌كند و در اين كتاب از آغاز تا پايان، از نام ابن طاووس اثري نيست. قرينة سوم، اين است كه ابن طاووس به طور معمول در آغاز كتاب خطبه‌اي مفصل در حمد و ثناي خدا و سلام و درود بر پيامبر اسلام( و اوصياي او ذكر مي‌كند و در اين كتاب از اين خطبة مفصل خبري نيست. به علاوه، به گفته ميرزا حسين نوري، اسانيد ربيع الشيعة با اسانيد ابن طاووس در آثارش چندان هماهنگ نيست. به موجب اين قراين، محدث ياد شده اين احتمال را قوي دانسته كه كتاب موسوم به ربيع الشيعة، همان كتاب اعلام الوري طبرسي است و انتساب آن به ابن طاووس به جهت كم‌داني برخي از اهل علم متوسط الحال بوده كه در اثر افتادگي اوراق آغازين كتاب اعلام الوري و وجود لفظ ربيع در آثار ابن طاووس، بر پشت آن ربيع الشيعة ابن طاووس را نوشته‌اند. ^۱

ابن طاووس و جايگاه دعاها

با تتبع در آثار ابن طاووس، بويژه آثار دعايي، مشاهده مي‌شود که وي در مواردي، به مناسبت، درباره سند دعاها و اعتبار آنها اظهار نظر کرده است. اين اظهار نظرها ـ که صريح و گاه ضمني است ـ در موارد زير شايان ذکر است: سند دعا ـ که معصوم است يا انشاي خود ـ دعاهاي مستند به معصوم سند کامل دارد يا ناقص، ارزيابي سند‌ها، استدلال روايي بر ذکر دعاهاي با سند ناقص و انشاء دعا، چگونگي تحمل حديث و اشاره به جايگاه آن، اشاره به در اختيار داشتن اصول حديثي اصحاب ائمه علیهم السلام و نيز سند صحيح به بسياري از کتاب‌هاي پيشينيان که شماري از آنها امروزه ناياب است.

ذکر طريق و اسناد حديث

ابن طاووس در نقل روايات، در بيشتر موارد، طريق حديث را با اسناد کامل ذکرکرده است. ^۲ وي طرق خود به روايات و کتب و اصول اصحاب را به هنگام نقل روايت يا ذکر کتاب و نيز در ديباچة کتاب فلاح السائل، ^۳ ذکر کرده و بارها متذکر شده که اين طرق را در رسالة الاجازات ^۴ و کتاب غياث سلطان الوري

مي‌گيرد: يک دسته، مطالبي است که خدا بر خاطر و سراير او جاري مي‌کرد و باز مي‌نمود. اين مطالب را ابن طاووس بر ناسخ املا مي‌کرده يا در کاغذ‌هايي مي‌نگاشته و در همان حال، ناسخ از روي آن تحرير مي‌کرده است. دسته دوم، روايات و دعاهاست. اين دسته را ابن طاووس از روي کتاب‌هايي که در اختيار داشته و از آنها اين روايات و دعاها را روايت يا اخذ مي‌نموده، بر ناسخ املا مي‌کرده و گاه، ناسخ را به بخش‌هايي از کتاب ـ که در نظر بوده نقل شود ـ دلالت مي‌کرده است. ^۱
ابن طاووس در ديباچة فلاح السائل متذکر شده که با الهام از مصباح الکبير شيخ طوسي و به منظور تکميل آن، عزم خود را جزم کرده تا تحت عنوان المهمات و التتمات ده كتاب تأليف نمايد و سپس آنها را ذکر کرده است. ^۲ وي در رساله‌اي که در اجازات نگاشته، برخي از تأليفات خود را ذکر نموده است. اين رساله به گونه ناتمام و ناقص در بحارالانوار آمده است. مصباح الزائر و جناح المسافر، مهمات لصلاح المتعبد و تتمات لمصباح المتهجد، که شامل چند مجلد است؛ از جمله، فلاح السائل و نجاح المسائل في عمل اليوم و الليلة، أدعية الأسابيع، مهمات للأسبوع، في عمل ليلة الجمعة و يومها، أسرار دعوات و قضاء حاجات و ما لا يستغني عنه، ربيع الألباب. ^۳ کتاب‌هايي که در آثارش به آنها ارجاع داده، عبارت‌اند از: عمل السنة در اقبال الاعمال (ج1، ص75 و ص197)، اغاثة الداعي در اقبال الاعمال (ج1، ص‌346 ـ 347)، الزوائد و الفوائد في عمل شهر الصيام در اقبال الاعمال (ج2، ص14)، عمل الاشهر در اقبال الاعمال (ج2، ص16)، جمال الاسبوع يا جمال الاسبوع في کمال العمل المشروع در اقبال الاعمال (ج3، ص161) و الامان من الاخطار (ص90)، مصباح الزائر و جناح المسافر در اقبال الاعمال (ج2، ص191)، الطرائف در اقبال الاعمال (ج2، ص249 و ص264)، الاسرار المودعة في ساعات الليل و النهار در الامان من الاخطار (ص101 و ص152)، فلاح السائل و نجاح المسائل در الامان من الاخطار (ص139)، زهرة الربيع ادعيه الاسابيع در الامان من الاخطار (ص90)، الدروع الواقية من الاخطار فيما يعمل في الشهر يوم علي التکرار در الامان من الاخطار (ص90)، عمل شهر الرمضان المسمي بالمضمار در همان جا، التمام لمهام شهر الصيام در همان جا، الاقبال بالاعمال الحسنه در الامان من الاخطار (ص91)، الجزء الرابع من کتاب المهمات في صلاح المتعبد و تتمات لمصباح المتهجد در جمال الاسبوع (ص326).
شيخ حر عاملي (م1104ق) در کتاب تذکرة المتبحرين از كتاب الاقبال، جمال الأسبوع بكمال العقل المشروع ـ که محتمل است همان کتاب صلوات و مهمات للأسبوع باشد ـ الدروع الواقية من الأخطار فيما يعمل كل شهر علي التكرار، الأمان من أخطار الأسفار و الأزمان و مهج الدعوات و منهج العنايات ياد کرده است. ^۴