211
فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 49 و 50

اجازه به عنوان يک طريق متعارف از دير باز مطرح بوده است. عالمان حديثي براي آن اقسامي ذکر کرده‌اند و بهترين آنها را اجازه معين در دو سمت موضوع و شخص دانسته‌اند. ابن طاووس بيشتر رواياتي را که نقل کرده،از طريق اجازه بوده و ظاهر اين اجازه‌ها گوياي آن است که نه تنها شخص ابن طاووس مخاطب خاص اين اجازه‌ها بوده که موضوع نيز مشخص بوده است.
مشايخ اجازة ابن طاووس ـ که وي آنها را توثيق کرده و زمان و مکان و گاه موضوع اجازه را متذکر شده ـ به قرار زير است: شيخ فقيه محمد بن نما، شيخ زاهد حسن بن دربي، سيد فاضل فخار بن معد موسوي، شيخ علي بن يحيي حناط و شيخ اسعد بن عبد القاهر اصفهاني. ۱

نقل از اصول دعايي اصحاب

گزارش‌هاي ابن طاووس از مشخصات کتاب‌ها و اصولي که در تأليف کتاب‌هايش از آنها استفاده کرده، مي‌تواند قرينه‌اي محکم براي اطمينان‌زايي و افزايش اعتماد به اعتبار روايات او تلقي گردد؛ چنان که مي‌تواند نشان دهد ابن طاووس به اين کتاب‌ها اعتماد داشته است. در اين گزارش‌ها ـ که در نوع خود در سده‌هاي گذشته بي‌نظير است ـ نام مؤلف، نسخه کتاب، تاريخ کتابت، محل استفاده از کتاب، شماره صفحه و... ذکرشده است.
ابن طاووس کتابخانه‌اي بزرگ داشت.کتاب‌هاي اين کتابخانه در زمينه‌هاي مختلف دانش‌هاي ديني و علوم بشري بود. تفسير، حديث، دعا، انساب، طب، نجوم، لغت، شعر، رمل، طلسمات، عوذ، تاريخ و...عناوين اين کتاب‌ها را تشکيل مي‌داد. شمار اين کتاب‌ها در سال 650 ق، سال تأليف اقبال الاعمال، دو هزار و پا نصد مجلد بوده است. وي گويا دو فهرست براي اين کتابخانه فراهم کرد: يکي با عنوان«الابانة في معرفة اسماء کتب الخزانة» ـ که ناياب است ـ و ديگري«سعد السعود». نسخه‌اي که از سعد السعود موجود است، تنها کتب سماوي و علوم قرآن را شامل مي‌شود. ابن طاووس اين کتابخانه را بر فرزندان ذکورش وقف کرد. امروزه بسياري از اين کتاب‌ها ناياب شناخته مي‌شوند. ۲
با اين وجود، گرايش غالب ابن طاووس به کتاب دعا، اوراد، احراز و زيارات بود. او بارها به اين گرايش در تأليفاتش اشاره کرده است. به همين جهت، با آن که او فقيه و متکلم بود، به اين دو دانش چندان تمايل نشان نداد و در هر يک از اين دو مورد، به اندکي مطلب بسنده نموده است. ۳ در ميان کتاب‌هاي اين کتابخانه نزديک به هفتاد کتاب در موضوع دعا وجود داشته است. ابن طاووس در فصل يکصد و چهل و دوم کتاب کشف المحجة ـ که آن را در سال 649 ق، تأليف کرد ـ متذکر شده که بيش از شصت مجلد در دعا در اختيار دارد. اين شمار در سال 662 ق، ـ که تأليف کتاب مهج الدعوات در روز جمعه، هفتم جمادي الاولي آن سال به پايان رسيده ـ به بيش از هفتاد مجلد افزايش يافته است. ۴

1.. الدروع الواقيه، ص‌۷۷ ـ ۷۸.

2.. المجتبي من دعاء المجتبي، مقدمة محقق کتاب، ص۲۴؛ سعد السعود، مقدمة محقق، ص۳؛ الذريعة، ج۱، ص‌۵۸؛ ج۱۲، ص‌۱۸۲.

3.. کشف المحجة، ص۱۲۷؛ فتح الابواب، ص۳۱ ـ ۳۲؛ الاجازات في البحار، ج۱۰۴، ص‌‌۴۲ ـ ۴۳.

4.. المجتبي، ص‌۳۰، مقدمه محقق کتاب.


فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 49 و 50
210

مشايخ حديث خود، با ذکر اسناد به مشايخ نخستين حديث و کتاب‌هاي حديثي اوليه و جز آنها، روايت را نقل مي‌کند و به هنگام نقل، از سه عبارت استفاده کرده است. اين عبارات از جهت ميزان دلالت بر گونة طريق تحمل مي‌تواند در دو دسته قرار گيرد. دستة اول، عباراتي که مي‌تواند بر طريق سماع، قرائت و يا اجازه دلالت نمايد. عبارت رويت و روينا ـ که از بسامد بيشتري برخوردار است و در غالب موارد با عبارت باسناد و باسنادنا همراه است ـ در اين زمينه شايان ذکر است. ۱ به قرينة آن که تحمل حديث توسط ابن طاووس از بيشتر مشايخ حديث خود، از طريق اجازه بوده، اين حدس تقويت مي‌شود که مراد ابن طاووس از اين عبارات، روايت از طريق اجازه است؛ اگر چه او نوع اجازه را ذکر نکرده و از عبارات وي نيز چيزي به دست نمي‌آيد. دستة دوم، عباراتي است که مي‌تواند بر وجاده دلالت نمايد يا دلالت دارد. عبارت «رواية فلان في کتاب فلان» ۲ ، «قال الشيخ ... في کتاب فلان»، ۳ «ذکر الشيخ فلان في کتاب فلان»، ۴ «رايت» ۵ و «وجدت» ۶ در اين مورد شايان ذکر است.
با اين بيان کوتاه روشن مي‌شود که ابن طاووس روايات را از دو طريق وجاده و اجازه ـ که گاه هر دو طريق جمع بود ـ نقل کرده است.
در وجاده بر کتاب و نوشته تکيه مي‌شود. پيداست که انتساب نوشته به صاحب کتاب ـ که مي‌تواند صاحب خط باشد يا فرد ديگري ـ بايد مسلم و معروف باشد. در وجاده يابنده، حديث را از زبان ديگري نمي‌شنود و نيز از راوي حديث اجازه روايت ندارد. ۷
ابن طاووس در بيشتر موارد، انتساب کتاب به مؤلف را بدون ترديد و مسلم دانسته است؛ چه او به هنگام نقل، از عبارات گوياي ترديد و عدم اعتقاد جازم در صحت انتساب استفاده نکرده؛ چنان که نسبت به مواردي ـ که در مجموع کم نيست ـ ترديد خود را نشان داده است. افزون بر اين که گويا گوياتر نيز مي‌تواند باشد، اين است که ابن طاووس گاه به برخي جزئيات اشاره کرده است. ۸
وي در مواردي که در انتساب کتاب يا اصلي به مؤلف ترديد داشته، ترديد خود را به گونه‌اي بيان کرده است؛ مانند: «وجدنا في کتب الدعوات» ، «نقل من اصل عتيق» ، «وجدت في کتاب من کتب اصحابنا فيه ادعيه...»، و «وجدنا علي ظهر کتاب الادعية المشار اليه.»۹

1.. همان، ج۱، ص‌۴۵ و ص۴۹.

2.. همان، ج۱، ص‌۴۷.

3.. همان، ج۱، ص‌۴۸.

4.. همان، ج‌۱، ص‌‌۳۶.

5.. همان، ج۱، ص‌۵۶، ص۶۰ و ص۱۴۶.

6.. الرعايه، ص۱۵۰.

7.. اقبال الاعمال، ج۱، ص‌۳۴، ص‌۵۱، ص۵۳، ص۲۸، ص۲۳، ص۳۲، ص۳۸، ص۴۲، ص۴۳، ص۳۱، ص‌۳۳، ص۵۵، ص‌۵۷ ـ ۵۸، ص۶۰، ص۱۵۳ و ص۲۷۶؛ الامان من الاخطار، ص۷۴.

8.. اقبال الاعمال، ج‌۱، ص۱۴۶ و ص۱۸۳؛ الدروع الواقيه، ص۱۷۰.

  • نام منبع :
    فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 49 و 50
    تاريخ انتشار :
    پاییز و زمستان 1387
    سردبیر :
    محمدی نیک (ری شهری)، محمد
    صاحب امتیاز :
    دانشکده علوم حديث
    مدیر اجرایی :
    محمد قنبری
    نشانی :
    قم، بلوار پانزده خرداد، شهرک جهاد، مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، ص پ : 37185-3431
    تلفن :
    0251-7176131
    امور مشترکان :
    0251-7176413
    دورنگار :
    0251-7785050
    پست الکترونیک :
    ulumhadith@hadith.net
    امتیاز :
    علمی - پژوهشی، به استناد نامه شماره 6219/3 - 85/7/3 کمیسیون بررسی نشریات علمی کشور
    جانشین سردبیر :
    مهدی مهریزی
تعداد بازدید : 33880
صفحه از 423
پرینت  ارسال به