2. بررسي فضيلت فرشتگان بر آدميان يا عکس آن؛ زيرا اگر روايات هاروت و ماروت صحيح باشند، ادعاي برتري مطلق فرشتگان بر انسان‌ها مخدوش خواهد شد. ^۱

کتب تاريخ و تراجم

در منابع تاريخي و تراجم در بررسي زندگي و روايات بزرگان صحابه و تابعان ـ که برخي از آنها ناقل روايات هاروت و ماروت‌اند ـ يا در بررسي وضعيت تاريخي شهر بابل از روايات هاروت و ماروت سخن به ميان آمده است؛ به عنوان مثال، ابن‌خلدون مي‌گويد وجود جنيان ساحر در بابل و ارسال دو فرشته تعليم‌دهنده سحر به مردم براي مقابله با آنها نشانگر شايع بودن سحر و جادو در ميان مردمان اين شهر است. ^۲ و در منابع تراجم درباره مجاهد بن جبر، يکي از تابعان، گفته شده که او براي به دست آوردن مسائل علمي مسافرت‌هاي زيادي داشت؛ از جمله براي آن که دريابد ماجراي هاروت و ماروت چه بوده است، به شهر بابل مسافرت کرد. ^۳

هاروت و ماروت در منابع غير اسلامي

افزون بر منابع اسلامي، در منابع ديگر نيز از هاروت و ماروت سخن به ميان آمده است. برخي معتقدند که هاروت و ماروت دو واژه فارسي قديم و «هورت» به معناي خرّمي و «موروت» به معناي «بدون مرگ» است و در کتاب اوستا الفاظ «هرودات»، به معناي «ماه خرداد» و «أمرداد»، به معناي «بدون مرگ» آمده است. ^۴ دکتر محمدمعين کتابي با عنوان داستان خورداد و امرداد نگاشت. ^۵
در دايرة المعارف دين ذيل واژة «harut» به بررسي اين مسأله پرداخته شده و در اين باره، که با وجود ممنوعيت سحر در اسلام و در نظر گرفتن کيفر مرگ براي ساحر، در سوره دوم [= بقره] آيه 102، از آموختن سحر به مردم توسط دو فرشته به نام هاروت و ماروت سخن به ميان آمده اظهار نظر شده است. ^۶

هاروت و ماروت در روايات اهل سنت

روايات هاروت و ماروت، تنها با صورت جعلي و ناصواب، در عموم منابع حديثي اهل سنت انعکاس يافته است ^۷ . اين روايات را مي‌توان به پنج دسته تقسيم کرد:

تفاسير

با توجه به اين که نخستين بار در فرهنگ اسلامي، قرآن کريم از دو عنوان «هاروت و ماروت» سخن به ميان آورده، در تمام تفاسيري که به بحث و بررسي آيات قرآن پرداخته‌اند، در ذيل آيه مورد نظر، به تفصيل درباره هاروت و ماروت به گفتگو پرداخته‌اند. در غالب تفاسير، بويژه در تفاسير روايي، در کنار ذکر ديدگاه‌هاي مختلف، روايات نقل شده دربارة هاروت و ماروت را نيز آورده‌اند. آيه مورد بحث در قرآن اين آيه است:
(وَاتَّبَعُوا مَا تَتْلُوا الشَّيَاطِينُ عَلَى مُلْكِ سُلَيَمانَ وَمَا كَفَرَ سُلَيْمانُ وَلكِنَّ الشَّيَاطِينَ كَفَرُوا يُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ وَمَا أُنْزِلَ عَلَى الْـمَلَكَيْنِ بِبَابِلَ هَارُوتَ وَمَارُوتَ وَمَا يُعَلِّمَانِ مِنْ أَحَدٍ حَتَّى يَقُولَا إِنَّمَا نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلَا تَكْفُرْ فَيَتَعَلَّمُونَ مِنْهُمَا مَا يُفَرِّقُونَ بِهِ بَيْنَ الْـمَرْءِ وَزَوْجِهِ وَمَا هُمْ بِضَارِّينَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللّـهِ وَيَتَعَلَّمُونَ مَا يَضُرُّهُمْ وَلَا يَنْفَعُهُمْ وَلَقَدْ عَلِمُوا لَمـَنِ اشْتَرَاهُ مَا لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنْ خَلاَقٍ وَلَبِئْسَ مَا شَرَوا بِهِ أَنْفُسَهُمْ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ(؛^۱
و آنچه را که شيطان[صفت ]ها در سلطنت سليمان خوانده [و درس گرفته ] بودند، پيروي کردند. و سليمان کفر نورزيد، ليکن آن شيطان[صفت ]ها به کفر گراييدند که به مردم سحر مي‌آموختند. و [نيز از ] آنچه بر آن دو فرشته، هاروت و ماروت، در بابِل فرو فرستاده شده بود [پيروي کردند ]، با اين‌که آن دو [فرشته ] هيچ کس را تعليم [سحر ] نمي‌کردند، مگر آن‌که [قبلاً به او ] مي‌گفتند: «ما [وسيله ] آزمايشي [براي شما ] هستيم، پس زنهار کافر نشوي.» و[لي ] آنها از آن دو [فرشته ] يچزهايي مي‌آموختند که به وسيله آن، ميان مرد و همسرش جدايي بيفکنند؛ هر چند بدون فرمان خدا نمي‌توانستند به وسيله آن به احدي زيان برسانند. و [خلاصه ] يچزي مي‌آموختند که برايشان زيان داشت، و سودي بديشان نمي‌رسانيد. و قطعاً [يهوديان ] دريافته بودند که هر کس خريدار اين [متاع ] باشد، در آخرت بهره‌اي ندارد. وه که چه بد بود آنچه به جان خريدند؛ اگر مي‌دانستند.

جوامع حديثي

در عموم جوامع حديثي فريقين، به مناسبت بحث فرشته‌ شناسي يا بررسي روايات مسانيد، از صحابه و تابعان در روايات نقل شده از امثال کعب، عايشه، عبدالله بن عمر و.... روايات هاروت و ماروت آمده است. علامة مجلسي در بابي با عنوان «عصمة الملائکة و قصة هاروت و ماروت» اين روايات را آورده است. ^۲

کتب کلامي

در منابع کلامي، حداقل در دو بحث، از هاروت و ماروت سخن به ميان آمده است:
1. عصمت فرشتگان؛ از آنجا که عموم يا همه متکلمان فريقين بر عصمت فرشتگان پاي فشرده‌اند، خود را با اشکال روايات هاروت و ماروت ـ که لغزش‌هاي بزرگي به دو فرشته الهي نسبت داده‌اند ـ مواجه ديده و در زمينه توجيه و تأويل روايات يا طرح آنها اظهار نظر کرده‌اند.