فرشته بودند که به مردم سحر مي‌آموختند تا مردم از سحر ساحران اجتناب کنند و با آن کيد و مکر آنها را باطل سازند. ¹
در روايت ديگر، يوسف بن محمد بن زياد و علي بن محمد سيار، راويان تفسير منسوب به امام حسن عسکري(، از آن حضرت پرسيدند:
گروهي از مردم معتقدند که هاروت و ماروت دو فرشته‌اند که خداوند آنها را پس از فراواني گناهان انسان‌ها انتخاب کرد. و با فرشته‌اي سوم به دنيا فرو فرستاد و آنان فريفته زهره شدند و اراده زنا با او کردند و مرتکب شرب‌ خمر و قتل نفس شدند و خداوند ـ عز و جل ـ آنها را در بابل عذاب مي‌کند و ساحران از آنها سحر مي‌آموختند. خداوند آن زن را به ستاره زهره مسخ کرد. امام( فرمود: پناه به خدا ! فرشتگان خداوند معصوم‌اند و از کفر و کارهاي ناروا با الطاف الهي محفوظ‌اند. خداوند ـ عزوجل ـ مي‌فرمايد: (لَا يَعْصُونَ اللهَ مَا أَمَرَهُمْ وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ( و نيز فرمود (يُسَبِّحُونَ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ لَا يَفْتُرُونَ( و نيز فرمايد: (وَمَنْ عِندَهُ ـ مقصود خداوند فرشتگان است ـ لَا يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِهِ وَلَا يَسْتَحْسِرُونَ * يُسَبِّحُونَ اللَّيْلَ...( و نيز درباره فرشتگان فرمود: (بَلْ عِبَادٌ مُّكْرَمُونَ * لَا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَهُم بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ(. ²
از اين دو روايت، پنج نکته قابل استفاده است:
1. بر اساس روايت نخست، مأمون خطاب به امام رضا( گفت که مردم درباره زهره چنين مي‌گويند. و طبق روايت دوم، راويان تفسير منسوب به امام حسن عسکري( گفتند که مردم دربارة هاروت و ماروت چنين عقيده‌اي دارند. اين امر نشان مي‌دهد که دوران اين دو امام بزرگوار، يعني در سده‌ دوم و سوم، تلقي‌هاي ناصواب دربارة هاروت و ماروت متأثر از روايات يهودي [= اسراييليات] در ميان عموم مردم رايج بوده و اهل ‌بيت( ـ که دفاع از حريم عقايد و مقابله با تحريف‌ها و کژانديشي‌ها را همواره دنبال مي‌کردند ـ اين چنين در برابر اين روايات به مقابله برخاستند.
2. طبق روايت نخست، امام رضا( انکار نمي‌کند که زهره و سهيل مسخ شده‌اند؛ با اين حال، توضيح مي‌دهد که زهره و سهيل دو حيوان دريايي‌اند؛ نه اين که به گمان مردم دو ستاره باشند. از سوي ديگر، امام در ردّ مسخ اشخاص به ستارگان از دو برهان عقلي و نقلي استفاده کرده است. برهان عقلي اين است كه مسخ بيان‌گر خشم و عداوت الهي است که از درون آن شر و بدي برمي‌خيزد و چگونه ممکن است خداوند کسي را که بر او خشم گرفته و او را مسخ کرده است، به صورت ستاره‌اي درآورد که با درخشش و نور خود باعث هدايت و راه پويي مردم باشد.
امام همچنين از دو برهان نقلي استفاده کرده است:
برهان نقلي نخست. به استناد روايات فراوان، هر انساني پس از مسخ تنها سه روز باقي مي‌ماند. اين امر در مواردي نظير مسخ اهل ايله به ميمون نيز تصريح شده است. با اين حال، چگونه ممکن است انسان گناهکار به ستاره‌اي مسخ شده و تاکنون باقي مانده باشد؟!

اتقوا الدنيا فو الذي نفسي بيده إنها أسحر من هاروت و ماروت.^۱
در اين روايت نيز از هاروت و ماروت به عنوان دو موجود اهل سحر، جادوگري و فريفتن انسان‌ها ياد شده است. پيداست كه مقصود از جادوگري مفهوم حقيقي سحر نيست؛ زيرا کار دنيا سحر و جادو نيست، بلکه مقصود زدايش عقل و تفکر آدميان از رهگذر مفتون ساختن آنهاست؛ همان گونه که ساحران با تصرف در عقل مردم در امور آنان تصرفاتي انجام مي‌دهند.
در برخي ديگر از روايات آمده است که زني نزد عايشه آمد و داستان برخورد خود با هاروت و ماروت را در حالي که در عذاب بودند، بازگو کرد. ^۲
همچنين درباره مجاهد بن جبر، از تابعان مفسر، آورده‌اند که وي شخصي کنجکاو بود که براي دستيابي به حقيقت، پيوسته مسافرت مي‌کرد و براي دستيابي به حقيقت ماجراي هاروت و ماروت به بابل مسافرت نمود. ^۳

هاروت و ماروت در روايات شيعه

در منابع حديثي شيعه روايات هاروت و ماروت به دو صورت منعکس شده است:
1. منطبق با روايات اهل سنت؛ طبق اين روايات، پس از شکايت آسمانيان از کثرت گناهان انسان‌ها، فرشتگان هاروت و ماروت را از ميان خود انتخاب کردند و آنان پس از فرود آمدن به زمين مرتکب گناهاني همچون بت پرستي، زنا، شرب‌ خمر و قتل نفس شدند.‍
2. انکار شديد روايات نخست؛ در پاره‌اي ديگر از روايات،‌ احاديث پيش‌گفته، به شدت انکار شده و به صراحت، اعلام شده که اين احاديث از جهاتي چند، همچون مخالفت با عصمت پيامبران( مردود است؛ به عنوان مثال علي بن محمد بن جهم مي‌گويد:
شنيدم که مأمون از امام رضا( از آنچه که مردم دربارة زهره نقل مي‌کنند، سؤال کرد كه مي‌گويند او زني بوده که هاروت و ماروت مفتون او شده‌اند و نيز دربارة سهيل نقل مي‌کنند که در يمن از مردم ماليات يک دهم مي‌گرفت. امام رضا( فرمود: اين که مي‌گويند زهره و سهيل ستاره‌اند، دروغ مي‌گويند. آنها دو حيوان دريايي هستند و مردم به اشتباه گمان کردند که آنها دو ستاره هستند و خداوند ـ عز و جلّ ـ هيچ‌گاه دشمنانش را به صورت انواري روشن مسخ نمي‌کند و آنها را تا پايان هستي نگاه نمي‌دارد و مسوخ بيش از سه روز نمي‌مانند و پس از آن مي‌ميرند و هيچ‌گاه قادر به توليد نسل نيستند و امروزه بر زمين هيچ انسان مسخ‌ شده‌اي نيست و آنچه که بر آن مسوخ مي‌گويند، نظير ميمون، خوک، خرس و امثال آن، همسان يچزهايي هستند که خداوند گروهي را به صورت آنها مسخ کرده است. گروهي که خداوند به آنها غضب کرده و آنان را به خاطر انکار توحيد و تکذيب پيامبران لعنت کرده است. اما هاروت و ماروت دو