1. هاروت و ماروت دو فرشته الهي

رايج‌ترين و شايع‌ترين ديدگاه دربارة هاروت و ماروت اين است که آنان دو فرشته الهي هستند. آيه‌اي که از هاروت و ماروت در آن سخن به ميان آمده، يعني آيه (وَمَا أُنْزِلَ عَلَى الْمـَلَكَيْنِ بِبَابِلَ هَارُوتَ وَمَارُوتَ...(^۱ و قرائت مَلَکين، به فتح لام، و طبق قرائت مشهور، يعني قرائت حفص از عاصم مؤيد اين ديدگاه است؛ زيرا «مَلَک» به معناي فرشته است. از سوي ديگر، روايات نقل شده پيشين نيز همين ديدگاه را تأييد مي‌کند؛ زيرا در عموم آنها از لغزش فرشتگان الهي و عذاب آنان گفتگو شده است. ديدگاه بسياري از صاحب‌نظران ـ که به موافقت يا مخالفت با مسأله لغزش فرشتگان پرداخته‌اند ـ بر اساس فرشته انگاشتن هاروت و ماروت شکل گرفته است.

2 . هاروت و ماروت موجودات روحاني در حد فرشته

برخي از صاحب‌نظران براي گريز از محذور لغزش فرشتگان و مخالفت اين امر با اصل عصمت آنان، مدعي شده‌اند که هاروت و ماروت، از نظر ماهيت از مرتبه‌اي فراتر از انسان‌ها و فروتر از فرشتگان برخوردارند.
شيخ‌ صدوق از محمد بن جعفر اسدي کوفي اين گفتار را نقل کرده است:
هاروت و ماروت دو شخصيت روحاني بودند که براي فرشتگان پيشنهاد شدند و به مرتبه فرشتگان نرسيده بودند. آنان بلا و گرفتاري را انتخاب کردند و مبتلا به مصيبت معروف شدند. اگر آنان فرشته‌ بودند، معصوم بوده و مرتکب معصيت نمي‌شدند. و اين که خداوند آنها را در کتابش فرشته خوانده، به اين معناست که آنان آفريده شدند تا فرشته شوند؛ چنان خداوند متعال به خطاب به پيامبر( فرمود:(إِنَّكَ مَيِّتٌ وَإِنَّهُم مَيِّتُونَ(؛^۲تو و آنان خواهيد مرد.^۳
گفتار اسدي کوفي گفتاري دقيق است که نياز به تأمل بيشتر دارد. او با توجه به ضرورت رعايت مبناي عصمت فرشتگان، خطاي هاروت و ماروت را با فرض پذيرش فرشته بودن آنان نمي‌پذيرد و بر روحاني بودن آنان پاي مي‌فشرد. او براي توجيه اطلاق فرشته بودن به آنان در قرآن از مجاز مشارفت استفاده مي‌کند که بر اساس آن، گاه به يچزي که در آستانه تحول به امر ديگري است، آن امر آتي اطلاق مي‌گردد؛ نظير اطلاق ميت بر ما انسان‌ها، به خاطر تحقق مرگ در آينده يا اطلاق خمر بر آب انگور در آيه: (قَالَ أَحَدُهُمَا إِنِّي أَرَانِي أَعْصِرُ خَمْراً(.^۴

3. هاروت و ماروت دو موجود انساني

گويا مشکل انتساب لغزش‌هاي بزرگ زمينه را براي اين ديدگاه فراهم کرده که برخي از صاحب نظران مدعي شده‌اند که هاروت و ماروت نه فرشته‌اند و نه روحانياني به مثابه فرشته، بلکه آنان دو مرد قوي

برهان نقلي دوم. به استناد برخي از روايات، عذاب مسخ به پاس پيامبر رحمت( از امت اسلامي برداشته شده است.
بدين جهت، امام رضا( تأکيد کرد که امروزه بر روي زمين هيچ انسان مسخ شده‌اي وجود ندارد. بنابراين، امام از معيار عقل و نقل براي نقد روايات جعلي دربارة هاروت و ماروت بهره جسته است.
3. يکي از اشکال‌هايي که بر روايات مسخ وارد شده، اين است که اين امر با نظام آفرينش ناسازگار است؛ به اين معنا که وقتي در اين دست از روايات آمده که خداوند کسي را به صورت ميمون يا خوک در آورده است، اين امر با حقايق آفرينش منافات دارد؛ زيرا طبق شواهد علمي اين حيوانات قبل از ماجراي مسخ وجود داشته‌اند.
امام رضا( بر اساس اين روايت، اين بحران و اشکال را نيز حل کرد؛ به اين معنا که فرمود مسخ انسان به صورت ميمون يا خوک به اين معنا نيست که اين حيوانات با اين مسخ پديد آمده‌اند، بلکه به اين معناست که خداوند آن انسان را به صورت و هم‌شکل اين حيوانات ـ که پيش از اين وجود داشته‌اند ـ درآورده است.
4. طبق روايت دوم، امام حسن عسکري( به استناد آيات و معيار قرآني، روايات هاروت و ماروت را نقد کرده است. امام براي اثبات مدعاي خود از چهار آيه قرآن بهره‌ جسته که بر اساس مفاد آنها، فرشتگان هميشه به پرستش و اطاعت خداوند گردن نهاده و اين کار را با اشتياق و ميل انجام مي‌دهند و هرگز در اين راه نه کوتاهي کرده و نه به مخالفت برمي‌خيزند.
5. ائمه، افزون بر ردّ روايات جعلي هاروت و ماروت،‌ تفسير صحيح آيه مورد بحث را نيز به دست دادند.
از مقايسه دو دسته از روايات و رواج روايات دسته نخست در ميان عموم مردم ـ که طبعاً جزو پيروان اهل بيت( نبوده‌اند ـ مي‌توان برداشت کرد که روايات جعلي دربارة هاروت و ماروت از سرچشمه‌هاي منابع حديثي اهل سنت در تفاسير روايي شيعه راه يافته است. چنان که در مواردي ديگر همچون روايت «عُِفَير»، ^۱ چنين پديده‌اي رخ نموده است.
متأسفانه برخي از صاحب نظران شيعه، بدون دقت و اهتمام به پيامدهاي ناصواب اين کار، اين دست از روايات مجعول را در کتاب‌هاي خود آورده‌اند. خوش‌بختانه، بر اساس تتبع نگارنده، روايات جعلي هاروت و ماروت تنها در دو تفسير العياشي ^۲ و تفسير القمي ^۳ انعکاس يافته که در اعتبار هر دو کتاب از نگاه برخي از محققان شيعه تشکيک شده است.

ماهيت هاروت و ماروت

دربارة‌ ماهيت هاروت و ماروت چهار ديدگاه ارائه شده که به بررسي آنها مي‌پردازيم: