و سماعه مي‌گويد:
قال: سمعت ابي عبدالله( يقول في قوله الله ـ عز و جل ـ : ( وَأَلَّوِ اسْتَقَامُوا عَلَى الطَّرِيقَةِ لَأَسْقَيْنَاهُم مَاءً غَدَقاً * لِنَفْتِنَهُمْ فِيهِ( «قال يعني استقاموا علي الولاية في الاصل عند الاظلّة حين اخذ الله الميثاق علي ذرية آدم لاسقيناهم ماء غدقاً».^۱
با آن‌که طبق اين روايات، اين دو عالم يکي هستند، ولي اشکالاتي به نظر علامه وارد است:
يک. رواياتي که در آن عالم اشباح يا عالم نور آمده است، چه نسبتي با عالم اظلّه دارند؟ آيا دو عالم هستند يا يک عالم واحدند؟ از رسول خدا چنين نقل شده که به امام علی علیه السلام فرمود:
انت الذي احتج الله بک في ابتداء الخلق، حيث اقامهم اشباحاً فقال لهم: الست بربکم؟ قالوا: بلي.^۲
از امام باقر علیه السلام نقل شده است که فرمود:
ان الله اول ما خلق، خلق محمداً و عترته الهداة المهتدين فکانوا اشباح نور بين يدي الله. قلت: و ما الاشباح؟ قال: ظلّ النور ابدان نورانية بلا ارواح وکان مويداً به نورٍ واحد و هي روح القدس.
در اين روايت هم ارتباطي بين عالم اشباح و عالم اظلّه ديده مي‌شود و ظاهراً يکي باشند، ولي ‌مرحوم مجلسي در توضيح روايت مي‌نويسد:
بين عالم ارواح و اجساد، فاصله زيادي است.^۳
حال آن‌که علامه، عالم اظلّه را مربوط به همين دنيا مي‌داند. علامه طباطبايي‌ از رابطه بين اين عوالم را مسکوت گذاشته و حال آن‌که سؤالات فراواني در اين زمينه وجود دارد که قبل از پاسخ به آنها نمي‌توان دريچه‌اي به عالم ذر گشود. شيخ مفيد در مورد عالم اشباح مي‌نويسد:
ان الاخبار بذکر الاشباح تختلف الفاظها و تباين معانيها، و قد بنت الغلاة عليها اباطيل کثيرة.^۴
اخباري که درباره عالم اشباح است، داراي الفاظ و معاني گوناگون هستند. در نتيجه، غاليان، درباره آن به گزافه‌گويي پرداخته‌اند.

البته اين‌که عالم اظلّه در همين دنيا هم باشد، از کلمات صاحب کتاب العقائد الاسلامية فهميده نمي‌شود.
سه. چون دو عالمي که علامه تصور کرده، تقدم زماني بر يکديگر ندارند، پس عالم ملکوتِ هر کس در همين دنيا هم تصور دارد و هر کس يک عالم ملک و يک عالم ملکوت دارد و فاصله آن به اندازه (كُن فَيَكُونُ( است. البته خود علامه تصريح به آن نکرده است که اين دو عالم يکي است. چهار. عالم اظلّه مربوط به قبل از خلقت آدم نبوده است، بلكه از عبارت علامه فهميده مي‌شود عالم اظلّه اصلاً با خلقت آدم و حتي با عالمي كه انسان در آن زندگي مي‌كند، فاصله‌ ندارد.

بررسي و نقد ديدگاه علامه

آنچه از روايات فهميده مي‌شود، اين‌که عالم اظلّه وجود دارد و روايات صحيح ‌السند هم بر آن دلالت مي‌کند؛ گرچه تنها روايتي که علامه به آن استناد کرده، ضعيف‌السند است؛ به دليل وجود عبدالله بن محمد الجعفي در سند ^۱ که آن را ضعيف دانسته‌اند.
مثلاً در روايت صحيحه‌اي از امام باقر علیه السلام آمده است:
... عند الاظلّة حين اخذ الله ميثاق بني آدم^۲... .
علاوه بر اين دو روايت، در کتاب‌هاي حديثي شيعه مثل الکافي، من لا يحضره الفقيه، علل‌الشرايع صدوق و بصائر الدرجات ^۳ رواياتي دال بر وجود عالم اظلّه يافت مي‌شود که به بعضي اشاره خواهد شد.
در همين روايات از کنار هم قرار گرفتن عالم اظلّه و آيه ميثاق، مي‌توان به يکي بودن عالم ذر و عالم اظلّه پي برد. از امام باقر علیه السلام نقل شده که فرمود:
ان الله تبارک و تعالي اخذ ميثاق شيعتنا بالولاية لنا، و هم ذر يوم اخذ الميثاق علي الذر بالاقرار له بالربوبية، و لمحمد بالنبوة و عرض علي محمد صلی الله علیه و آله امّته في الظل، و هم اظلّه.^۴
و هم ايشان در روايت ديگري مي‌فرمايد:
يا جابر! الم تسمع الله يقول في کتابه: و اذ اخذ ربک من بني آدم من ظهورهم ذريتهم و اشهدهم علي انفسهم الست بربکم؟ قالوا: بلي، و ان محمداً رسول الله و ان علياً اميرالمؤمنين، فوالله لسماه الله تعالي اميرالمؤمنين في الاظلّة حيث اخذ من ذرية آدم الميثاق.^۵