به خاطر اين‌که اعتدال در همه يچز مطلوب طبع و سرشت آدمي است و موازنه اعتدال در کلام است، موازنه در کلام عربي فصيح بسيار است و در کتاب خدا، بيشتر. ^۱ و ^۲
يکي از بيشترين موارد بلاغي که کلام نهج را صلابت و زيبايي ويژه‌اي بخشيده است، موازنه است که در بيشتر جملات و عبارات آن مي‌توان ديد؛ از نمونه‌هاي موازنه است:
الف. در خطبه 45 مي‌خوانيم:
الحمد لله غيرَ مقنوط من رحمته، ولا مخلوّ من نعمته، ولا مأيوس من مغفرته، ولا مستنكف عن عبادته، الذي لا تبرح منه رحمة، ولا تفقد له نعمة... .^۳
شارح پس از کلام کوتاهي در بيان مفاهيم عبارات امام، فصلي بلاغي در موازنه و سجع باز مي‌کند، و مي‌گويد:
امام «غير مقنوط» را با «و لا مخلو» در فقره دوم موازنه کرده و هم‌وزن قرار داده است. آيا توجه نمي‌کني که هر دو آنها بر وزن مفعول‌اند. سپس در فقرة سوم نيز «و لا مأيوس» را بر وزن مفعول آوردند. اما در فقره چهارم، امکان نداشته است بر وزن مفعول بيايد، لذا امام فرمود: «و لا مستنكف»، و آن را بر وزن مستفعل ذکر کردند. و گرچه مستنکف از وزن لفظي «مفعول» خارج است، ولي از مفعوليت خارج نيست؛ زيرا «مستفعل» نيز در حقيقت مفعول است ... . سپس امام ميان «لا تبرح» و «لا تفقد»، و نيز بين «رحمة» و «نعمة» موازنه برقرار کرده است. اين موازنه به کلام طراوت و شادابي خاصي بخشيده است که اگر مي‌فرمود: «الحمد لله غير مخلو من نعمته و لا مبعد من رحمته» اين‌گونه صنعت ادبي در آن نمي‌يافتي.^۴

تفاوت موازنه و سجع

سجع و موازنه در آرايش لفظي کلام بودن مشترک‌اند، ولي اين دو نزد بلاغيان با هم يکي نيستند. نسبت اين دو عموم و خصوص مطلق است. شارح معتزلي در فصلي پيرامون موازنه و سجع، تفاوت اين دو را چنين بيان مي‌کند:

الهجر و في جانب القطيعة»، و نمي‌گويند: «في جانب الوصل و في جانب المصافاة»، بدين خاطر که وضع اوّلي لفظ «جنب» براي مباعدة و نشان دادن دوري است، و از گفتار ايشان است: الجار الجنب ـ که همسايه‌اي را گويند که از بيگانگان باشد ـ گفته مي‌شود: «جنبت الرجل و أجنبته و تجنبته و تجانبته»، همه به يک معناست، و «رجل أجنبي و أجنب و جنب و جانب» نيز داراي معنا واحدند. ¹
ج. شارح در بيان اين جمله‌ از حضرت: «وأطؤوكم إثخان الجراحة، طعناً في عيونكم، وحزّا في حلوقكم، ودقّا لمناخركم»، ² به فصاحت امام در واژه‌گزيني اشاره مي‌کند، و مي‌گويد:
و اعلم أنه لمّا ذكر الطعن نسبه إلى العيون، و لمّا ذكر الحزّ و هو الذبح نسبه إلى الحلوق، و لمّا ذكر الدقّ و هو الصدم الشديد أضافه إلى المناخر، و هذا من صناعة الخطابة... ³

تصرف لفظي و معنوي اديب در واژگان

مقصود از تصرف اديب در واژگان هنر نمايي اوست در گزينش و يچنش کلمات متناسب در کنار هم، و تبديلاتي که در لفظ براي رساندن بهتر معنايي يا دادن نوعي آرايش زيباي واژگاني به کلام بدان دست مي‌زند، و بيشتر آن به صناعات ادبي، بويژه بديع و محسنات لفظي و معنوي بازمي‌گردد. ما در اين مجال اندک برخي از بسيار اين موارد را يادآور خواهيم شد:

1. عدم تکلف و تصنع

بهتر است پيش از همه، نمونه‌اي براي عدم تکلف و تصنع در نهج البلاغه بياوريم، شارح در شرح اين حکمت امام: «اتقوا الله تقاة من شمّر تجريداً، و جدّ تشميراً»، نكته اي بلاغي مي‌آورد، و از پس آن، عدم تکلف و تصنع متن ادبي را مهم‌تر از دارا بودن انواع بديعي و بلکه پيش‌نياز آن مي‌خواند. وي مي‌گويد:
لو قال: وجرّد تشميراً، لكان قد أتى بنوع من أنواع البديع، لكنه لم يحفل بذلك، و جرى على مقتضى طبعه من البلاغة الخالية من التكلف و التصنع، على أن ذلك قد رُويَ و المشهور ارواية الأولى.^۴
و بدين ترتيب، بلاغت تصنعي و با تکلف را مردود مي‌داند، و اين در هنگامي که شارح به مقايسه و مفاضله ميان خطب حضرت و خطب خطباي بزرگ عرب مي‌نشيند، آشکار مي‌شود.

2. موازنه بين واژگان و سجع کلام

موازنه آرايش لفظي سخن است، و در علم بديع آن است که دو فاصله ^۵ در وزن و نه در قافيه مساوي باشند؛ ^۶ مثل آيه کريمه (وَنَـمَارِقُ مَصْفُوفَةٌ * وَزَرَابِيُّ مَبْثُوثَةٌ(.^۷ و ^۸ موازنه در سخن فصيح جايگاه مهمي دارد،