و لما قال: «في معادن»، و هي جمع معدن، قال بحكم القرينة و الازدواج: «و مماهد»، و إن لم يكن الواحد منها ممهداً، كما قالوا الغدايا و العشايا، و مأجورات و مأزوات و نحو ذلك .۱و۲
در اينجا تغييري در جمع مهد صورت گرفته و به طريق ممهد جمع بسته شده تا ازدواج و قرينه حفظ شود.
ب. ابوالحسن الرضي در تعليقه‌اش بر اين فراز از خطبه شقشقيه: «فصاحبها کراکب الصعبة، إن أشنق لها خرم، و إن أسلس لها تقحم...»، ۳ به همين مسأله اشاره دارد:
امام به جاي «أشنقها» به اين دليل فرمود: «أشنق لها» که آن را مقابل «أسلس لها» قرار داد، و اين نيکو و پسنديده است؛ چه تازيان، آن‌گاه که قصد ازدواج در خطابه کنند، اين چنين مي‌کنند.۴
ج. حضرت در آغاز نامه 31 خطاب به فرزند خويش مي‌فرمايند: «من الوالد الفان». ابن ابي الحديد حذف ياء در الفان را ـ که «الفاني» بوده است ـ چنين توضيح مي‌دهد: «حذف الياء ها هنا للازدواج بين «الفان» و الزمان». سپس بلافاصله مي‌گويد:
چون امام بر «الفان» وقف کرده است، و در وقف بر اسم منقوص جايز است لام ـ که ياء است ـ حذف شود يا نه، و اثبات ياء بهتر است، و اگر لام ياء نباشد، هر دو وجه جايز است، اما اسقاط ياء افضل است.۵
3. ائتلاف مع الاختلاف
يکي ديگر از صناعات بديعي که در کتب بلاغت هم کمتر ديده مي‌شود، آن است که ائتلاف در عين اختلافش خوانند، و آن دو قسم است: قسمي که مؤتلف داخل در مختلف ذکر شود، و قسمي که مؤتلف جداي از مختلف آيد. ۶ نمونه‌اي که ما از نهج البلاغه خواهيم آورد، از قسم اول است:
امام در وصف مردگان چنين مي‌فرمايند: «وَ عَاثَ فِي كُلِّ جَارِحَةٍ مِنْهُمْ جَدِيدُ بِلًى سَمَّجَهَا»، ۷ و شارح در بيان اين قسمت مي‌گويد:
قوله جديد بلى من فن البديع، لأن الجدة ضد البلى.۸
1.. شرح نهج البلاغه، ج۷، خ۹۵، ص۵۲.
2.. «الغدايا» را در کنار «العشايا» جهت ازدواج آورند؛ حال آن‌که در اصل «الغدوات» جمع «غدوة» است؛ و حضرت پيامبر صلی الله علیه و آله در مجاورت «مأجورات»، به خاطر رعايت همين اصل بلاغي، فرمود: «مأزورات»، و حال آن‌که اصل آن «موزورات» با واو است؛ چون از «الوِزْر» گرفته شده است.
3.. نهج البلاغه، خ۳.
4.. همان، خ۳؛ شرح نهج البلاغه، ج۱، خ۳، ص۱۷۰.
5.. شرح نهج البلاغه، ج۱۶، نامه۳۱، ص۴۲.
6.. موسوعة علوم اللغة العربية، ج۱، ص۴۵.
7.. نهج البلاغه، خ۲۱۶.
8.. شرح نهج البلاغه، ج۱۱، خ۲۱۶، ص۱۲۵.
