>خدمات حدیث>تالار مطالعه>نشریات>علوم حديث>دوره 13 (1387)

261

فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 49 و 50

قوله: فظلّ سادراً، السادر ها هنا غير السادر الأول، لأنه ها هنا المغمي عليه کأنه سکران....^۱

10. تضمين

ابن هشام انصاري صاحب مغني‌اللبيب چنين مي‌گويد:
قد يشربون لفظاً معني لفظ فيعطونه حکمه و يسمّي ذلك تضميناً؛^۲
گاه مي‌شود که عرب معناي واژه‌اي را در واژه‌اي مي‌ريزند، و حکم آن لفظ غير مذکور را به مذکور مي‌دهند، و آن را تضمين مي‌نامند.^۳
ابن هشام آن را بسيار مي‌داند و در قرآن بيشتر، تا آنجا که مي‌گويد:
اگر قرار باشد مصاديق تضمين را گرد آوريم از صدها برگ تجاوز خواهد کرد.^۴
نهج البلاغه نيز از اين نمونه کم ندارد. شارح در شرح قول امير المؤمنين علیه السلام: «و من أبصر بها بصرته ومن أبصر إليها أعمته» ، در دفاع از کاربرد واژگاني حضرت مي‌گويد: اگر اشکال کني و بگويي: تنها شنيده شده است: «أبصرت زيداً»، و مسموع نيست: «أبصرت إلي زيد » ، خواهم گفت:
يجوز أن يكون قوله(: «ومن أبصر إليها»، أيْ و من أبصر متوجهاً إليها، كقوله:(فِي تِسْعِ آيَاتٍ إِلَى فِرْعَوْنَ(و لم يقل «مرسلاً» و يجوز أن يكون أقام ذلك مقام قوله «نظر إليها» لما كان مثله كما قالوا في «دخلت البيت» و «دخلت إلي البيت» أجروه مجري «ولجت إلي البيت» لما كان نظيره.^۵
دو واژه در يک واژه قرار گنجانده ‌شده است، و از ذکر واژه دوم خودداري شده است، با جزالت تمام و ايجاز سخن، معناي دو يا چند واژه رسانده مي‌شود. مي‌بينيم أبصر ـ که متعدي بنفسه است ـ در يک جمله حضرت، باري با «إلى» و بار ديگر، با «ب‍ » آمده است. شارح بار دوم را متذکر نشده است و دليل آن اين است که «باء» را در «أبصر بها» به درستي باء استعانت گرفته است، و وجه «أبصر إليها» را از باب تضمين مي‌آورد، و معناي «متوجهاً» را در آن پنهان مي‌داند، يا اين‌که معناي آن را «نظر إليها» مي‌گيرد. نمونه زيباي ديگر در کلام مولا مربوط به تعديه فعل لازم است که بسيار نيکو صورت گرفته، مي‌فرمايند: «وسارعناهم إلى ما طلبوا». و غواص درياي پرگهر سخنان امير چنين مي‌گويد:
قوله:... ، کلمة فصيحة، وهي تعدية الفعل اللازم، كأنها لمّا كانت في معنى المسابقة، و المسابقة متعدية، عدّى المسارعة.^۶

1.. همان، ص۲۱۴؛ همچنين ر.ك: شرح نهج البلاغه، ج۹، خ۱۶۶، ص۲۰۵، واژه «المغموس».

2.. مغني اللبيب عن کتب الأعاريب، ص۶۴۲.

3.. شايان ذکر است که اين تضمين، تضمين نحوي ناميده مي‌شود، و با تضمين بلاغي متفاوت است.

4.. مغني اللبيب، ص۶۴۳.

5.. شرح نهج البلاغه، ج۶، خ ۸۲، ص۱۹۰.

6.. همان، ج۱۷، نامه۵۸، ص۱۰۸.

فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 49 و 50

260

جولتكم يعني هزيمتكم، امام اجمال در لفظ کرده است، و از لفظي آزاردهنده و رمنده کنايه آورد با لفظي که تنفيري در آن نيست ...، و همچنين سخن ايشان(: و انحيازكم عن صفوفكم، نيز كنايه از هرب و فرار است... .^۱
وي در ادامه سخن از اين فن چنين تعبير مي‌کند:
هذا باب من أبواب البيان لطيف، و هو حسن التوصل بإيراد كلام غير مزعج، عوضاً عن لفظ يتضمن جبها و تقريعا.^۲
که همان مميزه‌اي است که براي کنايه برشمرديم. و بسياري نمونه‌هاي ديگر که به برخي شارح اشاره داده است و برخي را رضي جامع نهج البلاغه در تعليقاتش بر کلام علوي ذکر کرده است.

9. تجنيس

کلام به جناس آوردن از ديگر بلاغت‌هاي علوي است، جناس از مهم‌ترين انواع محسنات لفظي همانندي دو لفظ در گفتار و ناهمانندي آنها در معناست. ^۳ جناس انواعي دارد. از نمونه‌هاي جناس تام در نهج البلاغه واژه «شاخص» در اين کلام در وصف دنياست: «فالبصير منها شاخص، والأعمي ‌إليها شاخص». ابن ابي الحديد مي‌گويد:
فأما قوله ... فمن مستحسن التجنيس، و هذا هو الذي يسميه أرباب الصناعة الجناس التام.^۴
وي در تطبيق آن بر کلام مي‌گويد:
شاخص اول راحل و کوچنده است، و شاخص دوم از «شخَص بصره» گرفته شده است؛ يعني کسي که رو در روي يچزي چشمانش را باز کرده به آن خيره نگاه مي‌کند و پلک نمي‌زند. همانند تمام در لفظ و ناهمانند تمام در معنا. شارح به همين مناسبت فصلي گسترده را به جناس و انواع آن اختصاص مي‌دهد.^۵
از ديگر نمونه‌هاي جناس تام در نهج البلاغه، لفظ «سادر» در فرازي از يک خطبه حضرت است، که دو بار تکرار شده است؛ باري در «خبط سادراً» و ديگر بار در«فظلّ سادراً ». شارح در مورد اول مي‌گويد:
السادر المتحير، و السادر أيضاً الذي لايهتمّ و لايبالي ما صنع و الموضع يحتمل کلا التفسيرين.^۶
و به گاه تفسير مورد دوم مي‌گويد:

1.. شرح نهج البلاغه، ج۷، خ۱۰۶، ص۱۴۰.

2.. همان.

3.. جواهر البلاغه، ص۳۴۳.

4.. شرح نهج البلاغه، ج۸، خ۱۳۳، ص۲۱۰.

5.. همان، ص۲۱۱.

6.. همان، ج۶، خ۸۲، ص۲۱۳.

نام منبع :

فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 49 و 50

تاريخ انتشار :

پاییز و زمستان 1387

سردبیر :

محمدی نیک (ری شهری)، محمد

صاحب امتیاز :

دانشکده علوم حديث

مدیر اجرایی :

محمد قنبری

نشانی :

قم، بلوار پانزده خرداد، شهرک جهاد، مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، ص پ : 37185-3431

تلفن :

0251-7176131

امور مشترکان :

0251-7176413

دورنگار :

0251-7785050

پست الکترونیک :

ulumhadith@hadith.net

امتیاز :

علمی - پژوهشی، به استناد نامه شماره 6219/3 - 85/7/3 کمیسیون بررسی نشریات علمی کشور

جانشین سردبیر :

مهدی مهریزی

نتیجه جستجو برای « »