265
فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 49 و 50

16. عدم ذکر الشيء إذا عُلِمَ به، و إتيانها بالضمير

ابن ابي الحديد در شرح سخن امام: «لقد تقمصها فلان» از خطبه شقشقيه، ضمن تفسير ضمير «ها» به خلافت، دليل عدم تصريح علی علیه السلام به اسم به جاي ضمير، آن را از انواع علم بيان مي‌داند و چنين مي‌گويد:
قوله: لقد تقمصها، أي جعلها کالقميص مشتملة عليه، والضمير للخلافة، ولم يذكرها للعلم بها كقوله سبحانه: (حَتَّى تَوَارَتْ بِالْحِجَابِ(، و... .۱
همچنين در شرح قول حضرت: «أصاب خيرها» مي‌خوانيم:
أي خير الولاية، و جاء بضميرها و لم يجرِ ذكرها لعادة العرب في مثال ذلك...۲
و سپس آيه پيش گفته را شاهد مي‌آورد.
و آن، اين است که خطيب وقتي يچزي مشخص باشد به جاي آوردن آن به اسم، ابتداءاً ضمير مي‌آورد، بي‌آن‌که پيشينه‌اي براي آوردن نامش باشد.

17. اخبار در ظاهر و امر در معنا

از ديگر تصرفات هنرمندانه خطيب در لفظ، آوردن اخبار در جايگاه امر است، و سخن بنيان‌گذار فصاحت قريش افصح العرب، خالي از اين امر نيست، در شرح قول امام: «و إنما ينظر المؤمن...» مي‌خوانيم:
قوله: ...، إخبار في الصورة و أمر في المعنى، أيْ لينظر المؤمن إلى الدنيا بعين الاعتبار... .۳
نمونه‌هايي از آيين بلاغت و سخنداني امير بيان از زبان شارح نهج البلاغه ذکر شد، و البته موارد بي‌شمار ديگري چون تقسيم ۴ ، و اقتباس از کلام خدا و رسول در کلام امام ۵ ، و حسن ابتداء و تخلص و انتهاء، و حسن تعليل، و ... ، که در نهج البلاغه و ديگر منابع کلام علی علیه السلام مي‌توان يافت، خواه بر لسان شارح معتزلي جاري شده باشد يا نه.
پس از اين اندک، درباره آيين سخنداني از دستور سخن نهج البلاغه و امام و پيشواي ارباب صنعت بديع علی علیه السلام گذشت، به قسم دوم از آن که سخن گفتن مطابق عرف و عادت عرب باشد، مي‌رسيم.

1.. همان، ج۱، خ۳، ص۱۵۴.

2.. همان، ج۱۲، خ۲۲۳، ص۷.

3.. همان، ج۱۹، حکمت۳۷۳، ص۲۳۷.

4.. ر.ك: همان، ج۱، خ۱، ص۸۴. ذيل شرح فراز: «فطر الخلائق...».

5.. نمونه‌هاي زيادي از اقتباس در نهج البلاغه قابل مشاهده است؛ براي نمونه ر.ك: همان، ج۵، خ۶۵، ص۱۴۲. ضمن کلام امام: «صمدا صمدا، حتي ينجلي لکم عمود الحق، و أنتم الأعلون، و الله معکم و لن يترکم أعمالکم.» (اقتباس از قرآن) و نيز ر.ك: همان، ج۶، خ۸۵، ص۲۷۶. ضمن شرح: «عِبَادَ الله... وَ السَّعِيدُ مَنْ وُعِظَ بِغَيْرِه». شارح مي‌گويد: «قوله: و السعيد من وعظ بغيره مثل من الأمثال النبوية». (اقتباس از کلام نبوي)


فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 49 و 50
264

که در حقيقت، به معناي «القارعة العاجلة و الأقدار الجامعة» است، اما به صورت ترکيب اضافي آمده است. امروز نيز معمول است که صفت و موصوف به صورت اضافه صفت به موصوف مي‌آيد؛ مثل «مختلف العصور»، به معناي «العصور المختلفة».

14. نهادن ضد در جايگاه ضد

از ديگر مصاديق تصرف خطيب در لفظ به تعبير شارح نهج البلاغه، ضد را در جايگاه ضد آوردن است. و آن طور که از تطبيق کلام شارح بر کلام امام دست مي‌دهد، برابر نهادن دو ضد در کلام، مثل اين‌که دو ضد مسند و مسند اليه قرار داده شود، و گويي اين نوع صناعت بديعي نزد شارح خاص باشد، و او از ديگران در اين امر پيشي گرفته باشد، ما در کتب علوم بيان نيافتيم. امام مي‌فرمايند: «هَلْ زَوَّدَتْهُمْ إِلا السَّغَبَ، ... أوْ نَوَّرَتْ لَهُمْ إِلا الظُّلْمَة...» شارح در شرح آن مي‌گويد:
معنى قوله: أو نورت لهم إلا الظلمة أي بالظلمة، و هذا كقوله هل زودتهم إلا السغب، و هو من باب إقامة الضد مقام الضد، أي لم تسمح لهم بالنور بل بالظلمة.۱
مي‌بينيم مسند در عبارت امام تزويد است و فراهم آوردن و تأمين کردن و از سوي ديگر مسند اليه سغب است و گرسنگي، و اين دو ضدند. همچنين تنوير و روشن کردن را با ظلمت و تاريکي که ضد اوست همبر ساخته است؛ حال آن‌که در ظاهر بايد مسند و مسند اليه هماهنگ باشند تا اسناد صحيح باشد، اما اين اقامه ضد در مقام ضد، مبالغه وضع بد موصوف کلام امام را جلوه‌گر مي‌سازد. و چه زيباست دريافت اين زيبايي سخن افصح الناس بعد الخالق و نبيه!

15. اطلاق صيغه جمع بر مثني

ابن ابي الحديد در بيان اين کلام: «قمصت بأرجلها، و قنصت بأحبلها.» ضمن اين‌که مرجع «ها» را «دابّه» معرفي مي‌کند، از دلايل جمع آوردن «ارجل و احبل» را در حالي که شايسته افراد بودند، سخني انطباق با شيوه سخنوري عرب مي‌خواند، و مي‌گويد:
جمع فقال بأرجلها و إنما للدابة رجلان، إما لأن المثنى قد يطلق عليه صيغة الجمع، كما في قولهم امرأة ذات أوراك و مآكم و هما وركان، و إما لأنه أجرى اليدين و الرجلين مجرى واحد، فسماها كلها أرجلا ... .۲
و دليل ديگر را، يکي حساب کردن دست و پا و همه را با هم «ارجل» (پاها) ناميدن، گفته است.

1.. همان، ج۷، خ۱۱۰، ص۱۸۲.

2.. همان، ج۶، خ۸۲، ص۱۹۵ و۶.

  • نام منبع :
    فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 49 و 50
    تاريخ انتشار :
    پاییز و زمستان 1387
    سردبیر :
    محمدی نیک (ری شهری)، محمد
    صاحب امتیاز :
    دانشکده علوم حديث
    مدیر اجرایی :
    محمد قنبری
    نشانی :
    قم، بلوار پانزده خرداد، شهرک جهاد، مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، ص پ : 37185-3431
    تلفن :
    0251-7176131
    امور مشترکان :
    0251-7176413
    دورنگار :
    0251-7785050
    پست الکترونیک :
    ulumhadith@hadith.net
    امتیاز :
    علمی - پژوهشی، به استناد نامه شماره 6219/3 - 85/7/3 کمیسیون بررسی نشریات علمی کشور
    جانشین سردبیر :
    مهدی مهریزی
تعداد بازدید : 33069
صفحه از 423
پرینت  ارسال به