287
فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 49 و 50

دانشيان اين سامان و دانشوران حوزه‌هاي ديگر بوده است. شناخت شخصيت علمي شيخ از ديرباز تاكنون، موضوع كاوش‌هاي زيادي بوده است ۱ . در اين ميان، نگاشته‌اي كه با رويكرد تحليلي و اختصاصي به آثار فقهي ـ حديثي شيخ پرداخته باشد، براي نشر توفيق نيافته است.
يكي از آثار فقهي ـ حديثي برتر شيخ بهايي كتاب مشرق الشمسين و اكسير السعادتين است. مؤلف، اين اثر را براي گروهي از دانشيان فقه‌پژوه معاصر خود تدوين نموده است، كه از وي خواسته بودند احاديث صحيحِ فقهي موجود در كتب اربعة حديثي شيعه را در كتابي مستقل استخراج نمايد تا دست‌مايه‌اي براي مجتهدان و طالبان شريعتِ مذهب شيعه باشد ۲ . همان‌طور كه در فرجامه كتاب آمده، تأليف آن به سال 1015ق، در شهر قم پايان يافته است ۳ . مشرق الشمسين و اكسير السعادتين يك دورة كامل فقه الطهارة استدلالي است و در موضوع احاديث باب طهارت به عنوان يك منبع مستقل قابل توجه است. با توجه به اين‌که گسترة روايات مورد استناد در اين كتاب، محدود به كتب اربعه حديثي شيعه است، بررسي تطبيقي احاديث باب طهارت آنها نيز به شمار مي‌آيد ۴ .
آنچه در اين پژوهه مي‌آيد، جزء نخستين گام‌هاي پژوهشي و به منزلة درآمدي بر بازشناسي شخصيت حديثي ـ فقهي شيخ بهايي، از نگاهِ روش شناسي است و اميدواريم با پژوهش‌هاي ديگر دانشيان همسنگ باشد.

روش‌ شناسي نظام فقه الحديثي شيخ بهايي

شيخ بهايي، در فقه الحديث نظام منطقي و روش خاص دارد؛ دقّت‌هاي ويژه و نوآوري در تحليل احاديث از آثار به كارگيري اين نظام، در «مشرق الشمسين و اكسير السعادتين» است. نظام فقه الحديثي شيخ بهايي را، مي‌توان به ترتيب، در سه مرحله گردآوري، فهم متن و فهم مقصود تبيين نمود.

1. گردآوري روشمند و كامل گزاره‌ها

در دانشي همانند فقه ـ كه در نتايج آن جنبه انتساب نظرية شرعي و نگرة حُكمي به شارع اسلام مطرح است ـ اطمينان از تحصيل تمامي گزاره‌هاي هم موضوع و مرتبط به مسأله مورد بحث، از گام‌هاي نخستين و اساسي در فقه الحديث است؛ چرا كه كاستي و اهمال خواسته يا ناخواسته در مرحله گردآوري، آسيب جدي به نتيجه بحث وارد مي‌كند و از اعتبار علمي آن مي‌كاهد؛ اين اهمال ممكن است در روش و

1.. بهاء الدين العاملي اديباً و فقيهاً و عالماً: شيخ بهائي زاهدي سياستمدار دانشمندي ذي فنون، سيمائي از شيخ بهائي در آيينه آثار، مؤتمر تكريم الشيخ بهاء الدين العاملي بدمشق، بهاء‌الدين العاملي شاعراً، فرصتي براي شيخ (زندگي شيخ بهائي).

2.. مشرق الشمسين، ص۲۰.

3.. همان، ص۴۸۰.

4.. اين اثر به سبب بلنداي مکانت علمي شيخ بهايي، و برخورداري از اتقان علمي، از ديرباز مدّنظر دانشمندان شيعي بوده، بزرگاني از دانشوران شيعي، همانند علامه محمد اسماعيل خواجويي اصفهاني بر اين کتاب، تعليقه و حاشيه زده‌اند. شيخ بهايي، كتابِ خود را جامع احكام قرآن و سنّت خوانده، آن را مجمع النورين و مطلع النيرين لقب داده و هم ارز با نگاشته‌هاي آسماني و در عرض با آنها ستوده است (مشرق الشمسين، ص۲۱).


فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 49 و 50
286

روش شناسي فقه الحديثي شيخ بهايي

با تكيه بر مشرق الشمسين و إكسير السعادتين

علي راد ۱

چکيده

شيخ بهايي، از زمرة فقيهان چيره‌دست و محدّثان باريك‌بيني است كه فقاهت و درايت، در آثار وي موج مي‌زند. بازگويي ظرايف معنايي و دقايق مفهومي روايات، تخصص علمي اوست. او در اين مسير دشوار و توان‌سوز، از بايسته‌هاي عمومي فهم متن و ضوابط خاص آن بهره جسته است. شيخ بهايي در فقه الحديث، نظام منطقي و سبك خاص در گردآوري، فهم متن، فهم مقصود و ارائه گزاره‌هاي شرعي دارد. اين نظام منطقي، حاوي دقّت‌ها و نوآوري‌هاي ويژه در تحليل احاديث است. در اين مقاله سعي شده است، روش فقه الحديثي شيخ بر پاية كتاب مشرق الشمسين و اكسير السعادتين تبيين گردد.

کليد واژه‌ها: شيخ بهايي، فقه الحديث، مشرق الشمسين، فهم حديث، روش و قواعد.

درآمد

شيخ بهايي از پيشگامان حديث‌پژوهي شيعي، در سدة دهم و يازدهم هجري (عصر طلايي حديث شيعه) به شمار مي‌آيد. اين عصر، با وجود فقيهان و محدّثان بزرگي چون محقق كَرَكي، شهيد ثاني، كمال الدين درويش، حسين بن عبد الصمد عاملي و شيخ بهايي سرآغاز گسترش فقه و حديث شيعه، پس از چندين قرن ايستايي و ركود بوده است ۲ . گفتمان علم ديني رايج عصر بهايي «حديث شناسي و فقاهت» است؛ از اين رو، مهارت اصلي شيخ بيشتر به اين سمت سوق يافته است. تبلور شخصيت علمي وي، بيشتر در آثار حديثي ـ فقهي او تجلي دارد، و نگاشته‌هايش در اين دو عرصه، بر تارك ميراثِ مكتوب شيعي مي‌درخشند. شيخ بهايي، به جهت دارا بودن امتيازات علمي متعدد و برجسته، تأثير فراواني بر بزرگان علمي، بويژه محدّثان و فقيهان ايران زمين در حوزة اصفهان و قم داشته و آثار وي هماره رهنمون

1.عضو هيئت علمي دانشكده علوم حديث.

2.. تاريخ حديث شيعه در سده‌هاي هشتم تا يازدهم هجري، ص۳۱۰.

  • نام منبع :
    فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 49 و 50
    تاريخ انتشار :
    پاییز و زمستان 1387
    سردبیر :
    محمدی نیک (ری شهری)، محمد
    صاحب امتیاز :
    دانشکده علوم حديث
    مدیر اجرایی :
    محمد قنبری
    نشانی :
    قم، بلوار پانزده خرداد، شهرک جهاد، مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، ص پ : 37185-3431
    تلفن :
    0251-7176131
    امور مشترکان :
    0251-7176413
    دورنگار :
    0251-7785050
    پست الکترونیک :
    ulumhadith@hadith.net
    امتیاز :
    علمی - پژوهشی، به استناد نامه شماره 6219/3 - 85/7/3 کمیسیون بررسی نشریات علمی کشور
    جانشین سردبیر :
    مهدی مهریزی
تعداد بازدید : 32846
صفحه از 423
پرینت  ارسال به