297
فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 49 و 50

نظام‌مندي

نظام‌مندي، يكي از ويژگي‌هاي روش ارائة شيخ بهايي است كه همواره آن را در مباحث خود رعايت كرده است. او نخست، آياتِ حُكمي قرآن را انتخاب كرده، ذيل باب مربوط نقل مي‌كند و سپس در قالب «درس»، به مباحث تفسيري آيه، از منظرهاي متعدد ادبي، شأن نزول، تفسير روايي و استنباط حُكمي مي‌پردازد. در ادامه بحث، روايت‌هاي موجود دربارة موضوعِ مورد نظر را از كتب اربعه حديثي شيعه نقل كرده، در صورت نياز، در قالب «بيان»، به تبيين و توضيح آنها مي‌پردازد و توضيحات خود را، به طور معمول، بعد از علامت «ن» (رمز از «بيان») نقل مي‌كند. بيشترين مطالب پرداخته شده در «بيان» مسائل ادبي، واژه شناسي، تأملات فقهي ۱ ، نقل و نقد آراي ديگران است. ۲

اختصار

اختصار يا گزيده‌نگاري از امتيازات يك اثر تحقيقي است. شيخ بهايي، با استفاده از شيوه‌هاي تخصصي اختصار حديث، اسناد روايات را تا حد امکان خلاصه گزارش کرده، کوشيده است کتاب خود را به اختصار و با گزيده‌نگاري به پايان رساند. در گزارش احاديث، نخست، نام كتابي را كه روايت را از آن نقل كرده، با علامت‌هاي رمزي مشخص ساخته است و اسناد احاديث‌ مشابه و گاه متعدد را خلاصه كرده، رموز ويژه‌اي بر آنها نهاده و در آغاز كتاب رمزهاي خود را تعريف نموده است ۳ . عدة ۴ رمز براي سند برخي از روايات الكافي و ثلاثة ۵ رمز براي اسناد روايات من لايحضره الفقيه، التهذيب و استبصار است. اگر سند روايتي با سند روايت پيشين يكسان باشد، به سند سابق ارجاع داده، با علامت‌هايي آن را مشخص ساخته است ۶ ؛ گاه به همين روش به متن حديث سابق، ارجاع داده است و در صورت فقدان افزوده‌، از تكرار متن خودداري نموده است ۷ . گاه از روش تقطيع متن حديث نيز استفاده كرده است ۸ . روايات مباحثِ متفرقه يك موضوع را ـ كه از جنبه‌هايي با هم ارتباط دارند ـ يكجا گرد آورده است. ۹

زبان تخصصي

انتقال كارآمد دانسته‌هاي يك علم، پابستِ آگاهي نويسنده از زبانِ علمي و اصطلاحاتِ تخصصي آن دانش است. در سايه سار رعايت آن، يافته‌هاي تحقيقي به آساني و با زبان تخصصي آن دانش ارائه مي‌گردد و بازيافتِ داده‌هاي علمي اثر را آسان‌تر مي‌كند. پايبندي شيخ بهايي در مشرق الشمسين و اكسير

1.. ر.ک: همان، ص۳۹۰، ص۳۹۲، ص۳۹۶، ص۳۹۷، ص۴۱۰، ص۴۱۳ و ص۴۱۴.

2.. ر.ک: همان، ص۳۹۹، ص۴۰۶ و ص۴۱۱.

3.. همان، ص۱۰۱.

4.. همان، ص۳۹۵، ص۴۲۱، ص۲۱۷ و ص۳۹۵.

5.. همان، ص۳۴۵، ص۳۵۷ و ص۳۸۵.

6.. همان، ص۳۹۴، ص۲۸۹، ص۱۹۱، ص۴۱۰، ص۴۰۳، ص۳۵۳، ص۳۸۷، ص۴۲۷، ص۲۱۸، ص۲۲۳، ص۲۳۵، ص۳۸۶ و ص۳۹۰.

7.. همان، ص۲۲۳، ص۱۸۴، ص۱۶۳، ص۲۲۶، ص۲۲۸.

8.. همان، ص۳۰۰.

9.. همان، ص۳۶۹ و ص۲۳۱.


فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 49 و 50
296

وجود دارد. افزون بر روايات صريح، شيخ بهايي از مفهوم التزامي رواياتِ ديگر نيز، در تأييد نظر شيعه و رد نگره اهل سنّت، بهره جسته است؛ دقت وي را در فهم روايت ذيل شاهد هستيم:
عمر بن يزيد قال: سألت ابا عبدالله( عن الرجل يخضب رأسه بالحناء ثم يبدو له في الوضوء؟ قال: يمسح فوق الحناء؛۱
عمر بن يزيد مي‌گويد از امام صادق علیه السلام درباره حكم وضوي مردي كه سر خود را با حنا خضاب كرده، پرسيدم: در مسح سر چه كند؟ حضرت در پاسخ فرمود: از روي حنا مسح كند.

شيخ بهايي، در تبيين فقه‌الحديثي روايت، جواز مسح سَر حنا شده را ناظر به زماني مي‌داند كه تمام سَر با حنا پوشيده نباشد، و قطعاً، بخشي از سَر به اندازه جاي مسح، از حنا خالي باشد. در نتيجه، حديث رد بر بعض عامه است كه قايل به وجوب مسح تمام سَر هستند. ۲

كفايت غسل از وضو

فقهاي اهل سنّـت، غسل جنابت را كافي از وضو نمي‌دانند، و بر شخص جُنُب، علاوه بر غسل، وضو را نيز واجب مي‌دانند. در مقابل، شيعه غسل جنابت را مُجزي از وضو مي‌داند. در اين مسأله، رواياتي وجود دارد كه آهنگ نقد نگره اهل سنّت دارند. شيخ بهايي، با ژرف نگري، لحن ناقدانه اين روايات را آشكار ساخته است؛ براي نمونه، در تفسير روايتِ «الغسل يجزي من الوضوء و اي وضوء اطهر من الغسل۳» مي‌نويسد:
مراد از غسل در روايت، غسل جنابت است و دليل آن تبادر است؛ ولي عامه بعد از غسل جنابت، وضو را هم واجب مي‌دانند؛ غرض امام در روايت، رد نظر عامه اهل سنّت در مسأله ‌است. شيخ، روايت مذکور را، ذيل عنوان كيفيت غسل جنابت آورده است.۴

ويژگي‌هاي روش شيخ بهايي

آنچه تا اينجا پژوهه آمد، تحليل مهم‌ترين ويژگي‌هاي روش فقه الحديثي در مشرق الشمسين بود؛ لکن آنچه در کنار اين ويژگي‌ها برجسته مي‌نمايد، ارائه نظام‌مند نتايج پژوهشي فقه الحديثي، در اين اثر است. نداشتن نظام منطقي در ارائه مطالب، از جمله كاستي‌هاي برخي از كتاب‌هاي فقهي است، كه گاه، ثمرة پژوهشِ مؤلف را در هاله‌اي از ابهام و دشواريابي قرار مي‌دهد. نبود مهارت در نگارش و عدم تسلط نويسنده بر محتوا مي‌تواند كاستي مذكور را تشديد كند. مهم‌ترين ويژگي‌هاي روشِ شيخ بهايي، در ارائه مطالب فقه الحديثي مشرق الشمسين و اكسير السعادتين عبارت‌اند از:

1.. تهذيب الاحكام، ج‌۱، ص۳۵۹، ح ۹.

2.. مشرق الشمسين، ص۱۷۵.

3.. تهذيب الاحكام، ج‌۱، ص۱۳۹-۱۴۰، ح ۸۳.

4.. مشرق الشمسين، ص۲۲۵.

  • نام منبع :
    فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 49 و 50
    تاريخ انتشار :
    پاییز و زمستان 1387
    سردبیر :
    محمدی نیک (ری شهری)، محمد
    صاحب امتیاز :
    دانشکده علوم حديث
    مدیر اجرایی :
    محمد قنبری
    نشانی :
    قم، بلوار پانزده خرداد، شهرک جهاد، مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، ص پ : 37185-3431
    تلفن :
    0251-7176131
    امور مشترکان :
    0251-7176413
    دورنگار :
    0251-7785050
    پست الکترونیک :
    ulumhadith@hadith.net
    امتیاز :
    علمی - پژوهشی، به استناد نامه شماره 6219/3 - 85/7/3 کمیسیون بررسی نشریات علمی کشور
    جانشین سردبیر :
    مهدی مهریزی
تعداد بازدید : 32933
صفحه از 423
پرینت  ارسال به