311
فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 49 و 50

ابو‌عبدالله پرده‌اي را که بين آن اتاق و اتاق ديگر بود، بالا زد و به آن اتاق سرک کشيد و بعد گفت: هرچه مي‌خواهي بپرس که کسي اين جا نيست.۱
بهبودي با توجه به چنين شواهدي اتهام جعل را قوي‌تر مي‌بيند.

5. توجه به ناسازگاري متن روايت با تاريخ و فرهنگ زمان صدور

برخي از روايت‌ها را با توجه به فرهنگ مردم در آن تاريخ مورد نقد قرار مي‌دهد؛ ۲ مثلاً روايتي را که از پيامبر صلی الله علیه و آله نقل شده مي‌آورد که فرمود هر که به خدا و روز قيامت ايمان بياورد، بدون لنگ به حمام وارد نمي‌شود و همسرش را به حمام نمي‌فرستد. ۳ بهبودي به طرز استفاده از حمام يا مستراح در آن زمان اشاره مي‌کند تا نشان دهد متن حديث مورد نظر، با فرهنگ و روش مردم آن عصر انطباق ندارد؛ مانند اين‌که در آن زمان، در عهد رسول خدا در مدينه و مکه حمام نبود و مردم براي رفع حاجت به پشت‌بام‌ها، پشت درخت، کنار ديوار، درّه‌ها، خرابه‌ها يا نخلستان‌هاي متروکه مي‌رفتند. بنابراين، راوي نمي‌تواند اين مطالب را از زبان رسول خدا نقل کند؛ گرچه که اين اعمال در سال‌هاي بعد اتفاق افتاده باشد، ولي آن حديث - که مطلب را از زبان رسول بيان مي‌کند. ۴ ساختگي است. در بعضي از اين دست روايات، از تعابيري چون کراييس و مراحيض استفاده شده که به گفته بهبودي، آثار تمدن مصر و شام است که با فتح آن در زمان‌هاي بعد به عربستان راه يافت. از اين رو، قبول اين روايات به نقل از رسول خدا با شواهد تاريخي انطباق ندارد. ۵

6. عليل دانستن متني که راوي به سود خود نقل کرده است

به عقيده بهبودي، اگر راوي متني را به سود خود روايت کند، آن متن را بايد عليل شمرد؛ خواه متضمن سود معنوي، تمجيد و تقديس او باشد - که اين گونه احاديث بر اعتبار راوي نمي‌افزايد - و خواه سود دنيوي او را تضمين کند يا سوء استفاده او را مباح و روا اعلام کند. در اين باره روايت‌هاي زيادي را مورد بررسي قرار داده که بسياري از آنها علاوه بر تأمين منفعت مادي يا معنوي براي فرد راوي، با موازين شرعي اسلام و حتي با نصّ صريح قرآن مخالف است؛ ۶ براي نمونه در روايتي به نقل از عبد‌الله‌بن‌ميمون از امام باقر علیه السلام آمده است که امام از او سؤال کرد چند بار به مکه رفته‌اي و او گفت چهار بار. ابن‌ميمون مي‌گويد که ابو‌جعفر فرمود: تو نوري در تاريکي‌هاي زمين هستي.۷

توجه به معاريض حديث

يکي از برجسته‌ترين روش‌هاي استاد بهبودي - که نشانه تفطن او در امر تشخيص حديث است - توجه به تعريض در حديث است. تعريف او از معاريض چنين است:

1.الکافي، ج۱، ص‌۲۳۸-۲۴۰.

2.. ر.ک: همان، ص۲۰ - ۲۳.

3.. الکافي، ج۶، ص‌۴۹۷ و ۵۰۲؛ الترمذي، ج۴، ص‌۱۹۹.

4.. ر.ک: الکافي، ج۶، ص‌۴۹۷ و ۵۰۲؛ سنن الترمذي، ج۴، ص‌۱۱۹.

5.. علل الحديث، ص۲۲.

6.. همان، ص۲۳ و ۳۳.

7.. اختيار معرفة الرجال، ج۲، ص‌۶۸۷.


فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 49 و 50
310

است؛ براي نمونه، ۱ گاهي به متن بعضي از روايت‌ها توجه مي‌دهد که به اسلوب قصه‌پردازي روايت شده و به همين سبب نام قهرمان‌هاي داستان در موارد ديگر جابه‌جا مي‌شود. ۲

3 . توجه به اشتراک کنيه فرد راوي با امام معصوم(عليهم السلام)

بهبودي توجه کرده است که در بعضي از سندها با کنيه‌اي مواجه مي‌شويم که راوي تصور کرده آن کنيه امام معصوم است، در حالي که راوي ديگر با همان کنيه ناميده مي‌شده است، در نتيجه، آن حديث در شمار احاديث فقهي درج گرديده است؛ ۳ مانند ابوالحسن که مراد از آن علي ‌بن ‌يقطين است و نه ابوالحسن الرضا( يا ابوالحسن علي‌بن‌مهزيار اهوازي است و نه امام هادي( و ابو‌عبد‌الله که مراد از آن يکي از شاگردان امام صادق علیه السلام است که سيف‌بن‌عمر از او روايت مي‌کند. مهم‌ترين روش بهبودي در فهم اين مطلب، مراجعه دقيق به شرح حال راويان و شناخت نسب آنان و تحليل احوال راويان، از رهگذر رجوع به کتب رجالي است. ۴ براي نمونه در سند روايتي آمده است:
محمد ‌بن احمد ‌بن يحيي عن محمد‌بن‌عيسي اليقطيني قال بعث إلي أبو‌الحسن( رزم ثياب الحديث. ۵ بهبودي مي‌گويد، با توجه به متن، مراد از ابوالحسن، علي‌بن‌يقطيني است، نه ابو‌الحسن الرضا(. به عقيده وي محمد‌بن‌عيسي يقطيني عهد امام رضا علیه السلام را درک نکرده و از غلات ۶ است. او هم چنين مي‌گويد خطاي اصلي از محمد‌بن‌احمد‌بن‌يحيي اشعري است که تصور کرده مراد از ابو‌الحسن، امام رضا علیه السلام است و اين حديث را در سلک احاديث فقهي درج کرده است. از سوي ديگر، بهبودي توجه مي‌دهد که اين روايت در کامل‌الزيارات هم آمده، با اين تفاوت که ابن‌قولويه متنبه بوده که يقطيني عهد رضا علیه السلام را درک نکرده است و به همين دليل سند را به صورت مرسل (با تعبير عن رجلٍ) آورده، بدون اين که اشکال اصلي را متذکر شود. ۷

4. توجه به تطابق ادعاي راوي با وضعيت جسماني وي

در بعضي از روايت‌ها از اشخاصي چون ابوبصير مرادي يا اسدي و هم چنين محمد‌بن‌سنان ياد مي‌شود که با وجود نابينايي‌شان، روايت را طوري نقل مي‌کنند که گويي همه صحنه را با چشم خود ديده‌اند؛ ۸ مانند اين که در روايتي راوي حديث که ابو‌بصير است و به گفته بهبودي، خواه مرادي باشد، خواه اسدي، گفته است:

1.. علل الحديث، ص۷ - ۸.

2.. همان، ص۹-۱۰. او با بررسي چنين روايت‌هايي در بحار الانوار به اين نتيجه دست يافته است که همين مسائل به نقل از کتبي مانند المناقب شهر‌آشوب، الارشاد مفيد و احتجاج طبرسي به راوي ديگري نسبت داده شده است.

3.. همان، ص۱۱ - ۱۲. براي نمونه روايتي در التهذيب، ج۸، ص‌۴۰ آمده که درباره طلاق و پرداخت متعه است.

4.. همان؛ براي شرح مفصل مطلب ر.ک: کيهان فرهنگي، سال ۵، ش ۴، ۴۷ص.

5.. التهذيب، ج۸، ص‌۴۰؛ الاستبصار، ۳، ص‌۲۸۰.

6.. رجال الکشي، ص۹۵۵.

7.. کامل الزيارات، ص۲۷۸.

8.. علل الحديث، ص۱۴- ۱۹.

  • نام منبع :
    فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 49 و 50
    تاريخ انتشار :
    پاییز و زمستان 1387
    سردبیر :
    محمدی نیک (ری شهری)، محمد
    صاحب امتیاز :
    دانشکده علوم حديث
    مدیر اجرایی :
    محمد قنبری
    نشانی :
    قم، بلوار پانزده خرداد، شهرک جهاد، مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، ص پ : 37185-3431
    تلفن :
    0251-7176131
    امور مشترکان :
    0251-7176413
    دورنگار :
    0251-7785050
    پست الکترونیک :
    ulumhadith@hadith.net
    امتیاز :
    علمی - پژوهشی، به استناد نامه شماره 6219/3 - 85/7/3 کمیسیون بررسی نشریات علمی کشور
    جانشین سردبیر :
    مهدی مهریزی
تعداد بازدید : 33511
صفحه از 423
پرینت  ارسال به