313
فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 49 و 50

مانعي ندارد. لباس آدم که مست نمي‌شود. ۱

2. استناد به روايت يا اعمال ديگران

بهبودي معتقد است که استناد به روايت ديگران يا عمل ديگران، وسيله تعريض است و احاديث از اين دست از درجه اعتبار ساقط است؛ مثلاً در روايتي از امام رضا علیه السلام درباره عدم غسل جنابت در رمضان تا صبح مي‌پرسند و امام پاسخ مي‌دهد جنابت ضرري ندارد و نبايد روزه را باز کرد؛ زيرا پدرم از عايشه روايت کرده است رسول خدا در شب‌هاي رمضان جنب مي‌شد و تا صبح غسل نمي‌کرد. ۲

3. تعليل نا‌موجه فقهي

بهبودي مي‌گويد تعليل فقهي، بويژه بر اساس فقاهت ناموجه و بدون استفسار، نشانه تعريض است؛ ۳ براي نمونه عدم جواز غسل دادن همسران به همراه تعليل و توضيح ناخواسته، ۴ عدم جواز وصيت به نيابت زن از مرد در انجام حجّ به همراه تعليل حکم شهادت زن نسبت به مرد ۵ و جواز شلوار پوشيدن بانوان در حال احرام به همراه تعليل ستر بدن. ۶

4. سند گرفتن افراد نا‌موثق

بهبودي اشاره مي‌کند که در بعضي روايات، فردي را سند گرفته‌اند که در لسان امامان ملعون است؛ مثلاً روايتي که درباره حليت ازدواج با زناني که خلاف سنت طلاق گرفته‌اند، به روايت علي‌بن‌ابي‌حمزه استناد مي‌کند، در حالي که او غالي، واقفي و در لسان امامان ملعون است. ۷

5. نقل فتواي اهل سنت از قول پدران امامان

بهبودي مي‌گويد در برخي روايات، امامي فتواي اهل سنت را از قول پدر خود بازگو کرده است. اين دست روايات، با توجه به چنين تعريضي، مفاد حديث را الغا مي‌کند و احاديث مقابلش تأييد مي‌گردد؛ ۸

1.. همان، ص۳۶ و ۳۷. برخي نمونه‌هاي ديگر عبارت‌اند از: عدم نجاست ادراري که با آب فراوان بر لباس شخص ريخته است (همان، ص۳۷ - ۳۹).

2.. علل الحديث، ص۴۱؛ ر.ک: التهذيب، ج۴، ص‌۲۱۰، ش۶۱۰ و ج۴، ص‌۲۱۳، ش۶۱۹. برخي نمونه‌هاي ديگر عبارت‌اند از: جواز نماز خواندن مرد و زن در کنار يکديگر يا جواز جُنب ماندن تا صبح، در رمضان به همراه تعليل با اين قيد که عايشه در کنار رسول خدا دراز کشيده بود و پيامبر براي سجده پاي او را کنار مي‌زد يا نقل روايتي از او درباره عدم غسل تا صبح در رمضان (همان، ص۴۰-۴۱)؛ عدم تخيير زن در طلاق به همراه ذکر نام عايشه و روايت او (همان، ۴۲. درباره طلاق و تخيير همسران شرح مفصلي در ترجمه صحيح الکافي، ذيل ش۳۴۰۰ مندرج است)؛ جواز نکاح با زنان اهل کتاب به همراه نقل نکاح طلحه با زني يهودي (همان، ص۴۳. بهبودي در اين‌باره متن حديث را با نص قرآن مخالف اعلام کرده است و احاديث مقابل آن را که حاکي از جواز نکاح موقت است، بلا معارض مي‌داند. براي توضيح بيشتر ر.ک: صحيح التهذيب، ش ۳۱۳۷)؛ اعلام بلوغ دختران در نُه سالگي به همراه تعريض از سخن عايشه (همان، ص۵۴ و ۵۵. براي توضيح بيشتر ر.ک: صحيح الفقيه، ش ۷۰۹).

3.. همان، ص۴۵-۵۱. نيز براي نمونه همراه با شرح ر.ک: صحيح الکافي، ش۲۳۰۴ و ۲۳۱۱.

4.. همان، ص۳۹. التهذيب، ج۱، ص‌۴۳۷. البته بهبودي براي اثبات مدعاي خويش به آيه ۱۲ سوره نساء نيز استناد مي‌کند.

5.. همان، ص۴۵ - ۴۶. التهذيب، ج۹، ص‌۲۲۹.

6.. همان، ص۴۶ - ۴۸. ر.ک: التهذيب، ج۵، ص‌۷۴ و ۷۶؛ الکافي، ج۴، ص‌۳۴۶؛ الفقيه، ج۲، ص‌۳۴۴؛ الاستبصار، ج۲، ص‌۳۰۹.

7.. همان، ص۵۱ - ۵۲. نيز ر.ک: «حسن‌بن‌علي‌بن‌ابي‌حمزه البطائني»، ص۲۹۷ - ۳۰۴.

8.همان، ص ۷۰ و ۷۱.


فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 49 و 50
312

معاريض جمع مِعراض به معناي وسيله تعريض و کنايه است؛ به اين صورت که امام معصوم نتواند آزادانه سخن بگويد، يعني به خاطر تقيه و حفظ جان خود يا شنونده، نتواند فتواي واقعي خود را با شيعيان در ميان بگذارد، گه‌گاه به مسائل جنبي مي‌پردازد و توضيح‌هاي غير‌ضروري بر فتواي غير واقعي خود مي‌افزايد تا موقعيت تقيه‌آميز خود را براي سؤال کننده و يا هر کس که حديث را از دست اين راوي دريافت مي‌کند، روشن کرده باشد. ۱
بهبودي در بحث اصحاب اجماع و خصوصاً مقاله «طلوع و غروب اصحاب اجماع» روشن کرده است که فراوان بوده‌اند افراد معمولي که به خدمت امام خود مي‌رسيدند و پاسخ مسائل مورد نياز خود را دريافت مي‌کردند، ولي در مراجعت بايد اين حديث را به يک تن از اين اصحاب اجماع - که در دسترس بوده‌اند - عرضه مي‌کردند تا اگر فتواي صادر شده تقيه‌آميز بوده، به آن عمل نکنند. ۲
به علاوه، لازمه تشخيص معاريض در احاديث، توجه به معيارهاي متني است که بهبودي در اين زمينه مثال‌هاي متعددي طرح مي‌کند؛ زيرا معاريض سابقه چنداني ندارد و اصول آن بايد از نمونه‌ها ريشه‌يابي شود. او در اين‌باره روايت‌هايي را مطرح مي‌کند که حاوي فتواهاي تقيه‌آميز ابو‌عبد‌الله الصادق(، ابوجعفر الباقر( و يا ابو‌الحسن الرضا( است. به نظر او حديثي که دچار تعريض است، از حجيت و اعتبار ساقط، بل روايت‌هايي که حکم خلاف آن را شامل مي‌شود، بر ساير احاديث حکومت دارد. بهبودي در اين فصل از کتاب علل الحديث بيش از پنجاه حديث را - که با سند صحيح روايت شده - آورده است و آنها را به خاطر انواع تعريضي که داشته‌اند، صحيح نمي‌داند. روش او را در اين بخش مي‌توان به موارد زير تقسيم کرد:

1. طرح مسائل بي‌ربط

بهبودي مي‌گويد در برخي روايات امامان ضمن صدور فتوا، مسائل بي‌ارتباط با موضوع سخن را طرح کرده‌اند؛ براي نمونه حديثي آورده است با سند صحيح که از امام صادق علیه السلام سؤال مي‌شود آيا موقع وضو گرفتن بايد تمام سر مسح شود؟ و آن حضرت پاسخ مي‌دهد:
گويا من هم اکنون مي‌نگرم که پدرم روي چين و شکن گردنش دست مي‌کشد و آن را مسح مي‌کند.
اين متن با همين عبارت، با سند صحيح در چند روايت درج شده است، ولي ملاحظه مي‌کنيم که امام صادق علیه السلام نمي‌گويد پدرم موقع وضو گرفتن آب وضو يا آب غسل را به چين و شکن گردنش مي‌رسانيد؛ با آن که گردن حتي به فتواي اهل سنت جزء سر نيست تا موقع وضو گرفتن مسح آن لازم باشد. ۳
همچنين است روايتي که در آن از امام صادق علیه السلام مي‌پرسند اگر شراب تخميري بر زمين بريزد و به لباس من ترشح شود، مي‌توانم با آن لباس نماز بخوانم يا بايد آن را تطهير کنم و امام صادق علیه السلام مي‌گويد:

1.. علل الحديث، ص۳۵.

2.. «طلوع و غروب اصحاب اجماع»، ص۳۹۷ - ۴۱۴.

3.. همان، ص۳۵ و ۳۶.

  • نام منبع :
    فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 49 و 50
    تاريخ انتشار :
    پاییز و زمستان 1387
    سردبیر :
    محمدی نیک (ری شهری)، محمد
    صاحب امتیاز :
    دانشکده علوم حديث
    مدیر اجرایی :
    محمد قنبری
    نشانی :
    قم، بلوار پانزده خرداد، شهرک جهاد، مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، ص پ : 37185-3431
    تلفن :
    0251-7176131
    امور مشترکان :
    0251-7176413
    دورنگار :
    0251-7785050
    پست الکترونیک :
    ulumhadith@hadith.net
    امتیاز :
    علمی - پژوهشی، به استناد نامه شماره 6219/3 - 85/7/3 کمیسیون بررسی نشریات علمی کشور
    جانشین سردبیر :
    مهدی مهریزی
تعداد بازدید : 33497
صفحه از 423
پرینت  ارسال به