315
فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 49 و 50

9. تعليق حکم شرعي به مشيت خدا

بهبودي مي‌گويد اگر امام در روايتي، حکم شرعي را به مشيت خدا معلّق کند، با توجه به اين که تکليف شرعي قابل تعليق نيست، در اين صورت نيز مفاد حديث از حجيت ساقط مي‌شود. ۱ در اين دست روايت‌ها غالباً جمله «ان شاء الله» تعريض دارد.
گفتني است در بسياري از اين موارد، بهبودي براي تشخيص حکم صحيح و البته شاهدي بر مدعاي خويش، به قرآن يا حديث ديگري که معارض و راجح است، استناد مي‌جويد. ۲

مقابله سند و متن روايت‌هاي مشابه

يکي از اساسي‌ترين روش‌هاي بهبودي در يافتن عيب و اصلاح حديث، مقابله سند و متن‌هاي مشابه روايت‌هاي موجود در تمام کتب اربعه است. مهم است توجه شود که در اين مقابله‌ها، بهبودي دقت مي‌کند که گاهي روايت‌ها هم در متن و هم در سند، مشابه هم باشد. او با اين روش عيب‌هاي متفاوتي را از نظر فني در متن و سند روايت‌ها يافته و تصحيح کرده است، اين موارد را به طور مجزا در زير مي‌آوريم. گاهي براي اصلاح اعضال در سند يا اموري مشابه آن، تنها سندهاي مشابه در روايت‌ها را با هم مقابله مي‌کند و ممکن است متن حديث مشابه نباشد. گاهي تنها به مشابه بودن متن در روش مقابله اکتفا مي‌کند. در هر يک از سه طريق نامبرده عيب‌هاي موجود در متن يا سند را مي‌يابد که در زير به آن مي‌پردازيم.

1. يافتن تصحيف، تحريف و اسقاط در متن و سند

بهبودي سند بعضي روايت‌ها را از کتاب‌هاي اربعه حديثي آورده و رجالي را که نام آنها تصحيف شده، با توجه به سند ديگر - که در متن و سند مشابه همان حديث است - ۳ متذکر مي‌شود. به علاوه، با يافتن روايت‌هاي مشابه و کنار هم قرار دادن آن، به مواردي از اسقاط متن نيز دست يافته است. ۴ وي موارد تصحيف يا اسقاط از متن و سند را با علامت متمايز کرده و نگارنده نيز به همان سبک شواهد را ذکر مي‌کند. او گاهي متن يک حديث را از کتاب التهذيب مي‌آورد و سپس مشابه آن را از کتاب الکافي ذکر مي‌کند و به اين ترتيب، به ميزان اضطراب و احياناً سقط در متن نيز اشاره مي‌کند. ۵
لازم به تذکر است، بهبودي هر جا عيب و عوار سند را از نظر تصحيف، اسقاط يا انقطاع و مواردي نظير آن اصلاح کرده، اگر در صحاح کتب اربعه آن حديث را آورده باشد، سند را به شکل تصحيح شده ذکر کرده است؛ براي نمونه يکي از موارد يافتن تصحيف سند، در روايت‌هاي زير با توجه به علائمي که بهبودي استفاده کرده، قابل ملاحظه است:

1.. علل الحديث، ص۷۶- ۷۸.

2.. علل الحديث، ص۵۴، ۵۵، ۵۹، ۶۱، ۶۳، ۶۴، ۶۵، ۶۹، ۷۲ و ۷۰.

3.. سندهاي مشابه را با ستاره مشخص کرده است.

4.. براي نمونه ر.ک: همان، ص۸۳ - ۸۵ نيز ص۹۲.

5.. شوشتري نيز بعضي از روايات را با مشابه خود مقايسه مي‌کند تا خاستگاه روايت مجعول را مشخص کند يا به انگيزه جعل پي ببرد؛ براي نمونه به روايتي درباره مهدي صاحب‌الزمان اشاره مي‌کند که در يکي از روايت‌ها «اسم ابيه اسم ابي» را افزوده واضع تصور مي‌کند. براي ديدن نمونه‌هاي ديگر ر.ک: «روش‌شناسي علامه محمد‌تقي شوشتري در نقد احاديث ساختگي»، ص۲۳۷ - ۲۳۸.


فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 49 و 50
314

براي نمونه امام صادق علیه السلام از قول پدرش امام باقر علیه السلام فتوا مي‌دهد که اگر کسي در حال نشسته، جمع و جور بخوابد وضويش باطل نمي‌شود. ۱

6. ذکر پدران به نام و نه کنيه

گاه امامان پدران خود را به نام خوانده‌اند و نه کنيه تا بفهمانند که درصدد فتواي جدي نيستند؛ براي نمونه در اين روايت تعريض است که از ابوعبدالله صادق به عنوان «جعفر» ياد مي‌کند و تعبير از ابوالحسن امام کاظم به عنوان «موسي» است. ۲ در روايتي ديگر، امام باقر يا صادق از جدّ خود، اميرالمؤمنين، با نام کوچک علي ياد مي‌کند و هم سند حکم را به روايت مشهوري - که از اميرالمؤمنين نقل مي‌شده، حوالت مي‌دهد. ۳

7. قسم جلاله براي اثبات حکم شرعي

بهبودي مي‌گويد اگر امام معصوم براي اثبات حکم شرعي، بدون ضرورت، قسم جلاله بخورد، روايت از اعتبار ساقط است؛ زيرا فتواي امام نيازمند قسم نيست؛ مثلاً در روايتي، راوي درباره غنيمت در آيه 41 سوره الانفال سؤال مي‌کند و امام صادق مي‌فرمايد: به خدا سوگند که اين غنيمت شامل تمام منافعي است که همه روزه به دست مي‌آورند! ۴

8. استناد به سنتي از پيامبر که وجود ندارد

بهبودي معتقد است که اگر امام حکم را منوط به سنتي از رسول خدا کند که در آن زمينه، سنتي از پيامبر وجود ندارد، نوعي تعريض است؛ براي نمونه روايتي را ذکر کرده است که در آن راوي درباره نماز قضا مي‌پرسد، اگر فردي آماده سفر باشد و نماز فريضه را ادا نکرده باشد، مي‌تواند نماز قضا را در سفر شکسته بخواند؟ امام صادق علیه السلام پاسخ مي‌دهد:
نمازش را قصر بخواند و مي‌گويد اگر نمازش را قصر نخواند، به خدا سوگند که با رسول خدا مخالف کرده است.۵
بهبودي مي‌گويد در اين زمينه سنتي از رسول خدا وجود ندارد و براي توضيح بيشتر به روايت‌هاي صحيح درباره معيار قصر و اتمام اشاره مي‌کند. ۶

1.. التهذيب، ج۱، ص‌۷.

2.. علل الحديث، ص۶۸ - ۶۹.

3.. همان، ص ۷۰ و ۷۱. بهبودي به نظير همين روايت در التهذيب، ج۸، ص‌۲۲، اشاره مي‌کند که جمله تعريضيه را حذف کرده‌اند. به زعم او چنين تلخيصي فقيهانه نيست؛ زيرا تعريض را نشانه تشخيص حکم است، از بين برده است.

4.. التهذيب، ج۴، ص‌۱۲۱؛ الاستبصار، ج۲، ص‌۵۴؛ الکافي، ج۱، ص‌۵۴۴. ر.ک: علل الحديث، ص۷۵.

5.. التهذيب، ج۳، ص‌۱۶۳؛ ج۲، ص‌۱۳.

6.. علل الحديث، ص۷۲ - ۷۵؛ نيز ر.ک: صحيح الکافي، ح ۱۲۵۹ و ۱۲۶۰.

  • نام منبع :
    فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 49 و 50
    تاريخ انتشار :
    پاییز و زمستان 1387
    سردبیر :
    محمدی نیک (ری شهری)، محمد
    صاحب امتیاز :
    دانشکده علوم حديث
    مدیر اجرایی :
    محمد قنبری
    نشانی :
    قم، بلوار پانزده خرداد، شهرک جهاد، مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، ص پ : 37185-3431
    تلفن :
    0251-7176131
    امور مشترکان :
    0251-7176413
    دورنگار :
    0251-7785050
    پست الکترونیک :
    ulumhadith@hadith.net
    امتیاز :
    علمی - پژوهشی، به استناد نامه شماره 6219/3 - 85/7/3 کمیسیون بررسی نشریات علمی کشور
    جانشین سردبیر :
    مهدی مهریزی
تعداد بازدید : 33492
صفحه از 423
پرینت  ارسال به