يافتن نقل به معنا با توجه به عدم امکان سماع

بهبودي در مبحث نقل به معنا، تنها به روش مقابله روايات اکتفا نمي‌کند، بل به موقعيت راوياني مانند حريز‌بن‌عبد‌الله اشاره مي‌کند که از تشرف به خدمت امام صادق علیه السلام محروم بوده و ادعاي تشرف به حضور امام کاظم علیه السلام را هم نداشته است. در نتيجه، حريز متن روايت‌ها را از ديگران مي‌گرفته است و احتمال نقل به معنا در روايت‌هاي او زياد مي‌شود. به علاوه، در اثر اين مقابله در روايات، بر اثر تشابه متن پي مي‌برد، که بعضي از اين دست روايات از طريق اسحاق‌بن‌عبد‌الله اشعري نقل شده و به سبب نقل به معنا اختلالاتي هم به بار آورده است؛ مثلاً در روايتي از التهذيب از طريق اسحاق از امام کاظم علیه السلام آمده است:
سألت أبا‌الحسن( عن رجلٍ دخل مکّة مفرداً للحجّ فخشي أن يفوته الموقفان. فقال: له يومه إلي طلوع الشمس من يوم النحر. فإذا طلعت الشمس فليس له حجٌ. فقلت: کيف يصنع بإحرامه؟ فقال: يأتي مکّة فيطوف بالبيت و يسعي بين الصفا و المروة. فقلت له: إذا صنع ذلک فما يصنع بعد؟ قال: إن شاء أقام بمکة و إن شاء رجع إلي النّاس بمني و ليس منهم في شئ فإن شاء رجع إلي أهله و عليه الحجُّ من قابلٍ.^۱
بهبودي به روش مقابله، مشابه اين روايت را در متن، از التهذيب شيخ، به طور مرسل يافته است؛ به اين صورت:
حماد عن حريز قال: سُئل أبو‌عبد‌الله( عن مفرد الحج فاته الموقفان جميعاً. فقال: ... و ليس هو من الناس في شئ. ^۲
بهبودي به همين ترتيب، روايت مشابه ديگري را در التهذيب يافته است که طوسي آن را به صورت مسند آورده است؛ به اين صورت:
الحسين‌بن‌سعيد، عن حماد‌بن‌عيسي، عن حريز قال: سألت أبا‌عبد‌الله ( عن رجل مفرد الحج الخ.^۳
بهبودي مي‌گويد تشابه متن احاديث حريز با حديث اسحاق، نشان مي‌دهد که حديث حريز همان حديث اسحاق است که گاهي از امام صادق و گاهي از امام کاظم نقل مي‌کند و چون نقل به معنا شده، در متن احاديث حريز اختلال به بار آورده است. در روايت حريز عبارت «فاته الموقفان جميعاً» به «يخشي أن يفوته الموقفان» قرار گرفته و تناسب سؤال و جواب را مختل کرده است. از سوي ديگر عبارت آخر حديث حريز، «وليس هو من الناس في شيء» بي‌جا نشسته و به زعم بهبودي، بايد بعد از جمله «و إن شاء أقام بمني» قرار بگيرد، چنان که در حديث اسحاق آمده است. ^۴

حديث دوم که چهار سطر است، دنباله حديث اول که نصف سطر است را به حديث دوم افزوده است و در نتيجه، يک حديث مختلق، مغلوط و نامفهوم، ولي با سند کاملاً صحيح و نا‌مخدوش ارائه شده است. ^۱

6. يافتن اضمار و بيان آن، تمييز مشترکات

گاهي در نتيجه مقابله سندهاي مضمر با سند مشابه‌ آن، به مورد اضمار وقوف يافته و آن را اصلاح مي‌کند؛ براي نمونه روايتي را از الکافي نقل مي‌کند که در سند آن اضمار به اين صورت است: عن سماعة قال: سألته، سپس براي رفع اضمار، روايتي را از التهذيب مي‌آورد که با سند برابر و متني مشابه، آمده است: سماعة‌بن‌مهران قال: سألت أبا‌عبد‌الله(. ^۲ به همين شيوه مشترکات را نيز در بسياري از موارد تمييز مي‌دهد. ^۳

7. يافتن اختلال يا تلخيص بدون اختلال متني، در اثر نقل به معنا

بهبودي براي يافتن موارد نقل به معنا نيز علاوه بر مقابله متن روايت‌هايي - که حاوي حکم فقهي مشابه هستند - در کتب اربعه، به نصّ قرآن و روايت‌هاي صحيح صادر شده از امام معصوم و احتمال وجود تقيه در زمان صدور، توجه مي‌کند تا معلوم شود چگونه و به چه دلايلي در متن بعضي احاديث اختلال به چشم مي‌خورد؛ ^۴ مثلاً روايتي از امام باقر علیه السلام در الکافي ^۵ و التهذيب ^۶ آمده که از او درباره کفاره فردي مي‌پرسند که مملوکِ خود را کشته است و حضرت پاسخ مي‌گويد: يعتق رقبة و يصوم شهرين متتابعين و يتوب إلي الله عزّ و جلّ . همين حکم با سند همان روايت قبلي، در بخش ديگر از التهذيب ^۷ و الفقيه ^۸ آمده که ذيل پاسخ را حذف کرده‌اند و جواب امام اين است: يعتق رقبة . بهبودي از رهگذر مقابله اين دو روايت، به اختلاف در طرح سؤال توسط راوي نيز اشاره مي‌کند. ^۹
بهبودي براي يافتن موارد نقل به معنا در حديث به روش فوق، گاهي براي نمونه سه روايت از تهذيب مي‌آورد و سپس متذکر مي‌شود که مفهوم يک حديث، با منطوق حديث قبل از آن برابر است. ^۱۰ به همين روش، نمونه‌هايي از تلخيص متن را ذکر مي‌کند که گاهي آسيبي به حکم فقهي وارد نمي‌کند ^۱۱ و گاهي سبب اختلال در حديث مي‌شود. ^۱۲