323
فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 49 و 50

مبناي اجازه باشد، مي‌گويند: «أخبرنا فلانٌ» ، اگر حديث در نزد ايشان بر مبناي کتابت بدون سماع و اجازه باشد، مي‌گويند: «قال فلانٌ»، «ذکر فلانٌ»۱و «وجدنا في کتاب فلانٍ» و زماني که کيفيت تحمل حديث براي روات، در نزد آنان معلوم نباشد، مي‌گويند: «نقل فلانٌ عن فلانٍ» ، يعني سند حديث را به صورت معنعن مي‌آورند. ۲
همچنين اگر راوي بگويد حدّثکم، يعني شاگرد، براي استاد مي‌خواند و اگر مثلاً بگويد حدّثکم محمد‌بن‌يعقوب کليني، يعني نسخه استاد را در حضور او براي ديگران مي‌خواند و استاد با سکوت خود، آن را تأييد مي‌کند. ۳

توجه به عدم تناسب جواب با سؤال در متن روايات اصلاح شده توسط اقدمين

بهبودي با مقايسه متن روايت‌هاي مشابه در الکافي از يک سو و الاستبصار و التهذيب از سوي ديگر؛ يا الکافي و الفقيه از يک سو و التهذيب و الاستبصار از سوي ديگر، مواردي را به دست آورده که صاحبان اين کتاب‌ها خود اصلاح کرده‌اند. گاهي اين اصلاح‌ها در الکافي به چشم مي‌خورد. در بعضي بخش‌ها متذکر شده که اصلاح‌هاي آنان، تبديل حکم حديث، مطابق فتواي مشهور بوده است؛ و گاهي نشان مي‌دهد که اين اصلاح‌ها به طور کامل در الوسائل مورد توجه قرار نگرفته، در حالي که کليني آن مورد حذف و اصلاح را انجام داده است. ۴
يکي از روشن‌ترين نمونه‌ها در اين باره چنين است: الاستبصار:

1.. بهبودي متذکر مي‌شود که ابن‌النجاشي از هم‌درس خود، ابن‌غضايري پسر، به صورت شفاهي نقل مي‌کرده و از اين رو، با تعبير قال يا ذکر به دليل نقل از نسخه او از وي نقل مي‌کند (ر.ک: معرفة الحديث، ص۱۱۲- ۱۱۴).

2.. معرفة الحديث، ص۶۵.

3.. نقل شفاهي از بهبودي.

4.. معرفة الحديث، ص۳۰۹.


فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 49 و 50
322

8. يافتن و اصلاح متن به قرينه حضور ديگران در سند

يکي ديگر از مواردي که بهبودي به روش مقابله و مقايسه روايت‌ها به آن دست يافته، اصلاح متن حديث، به قرينه حضور افراد ديگر در زمان صدور روايت است که در سند حديث، به گونه‌هاي مختلف، تصريح شده است؛ مانند اين که راوي مي‌گويد:
سئل ابو‌عبد‌الله( و أنا أسمع يا سئل ابو‌عبد‌الله( و أنا حاضر.
به عقيده بهبودي با تأمل در اين گونه روايت‌ها، کيفيت تعليم و نشر حديث و روابط بين محدّثان روشن مي‌شود. ۱ وي هم چنين معتقد است که اگر راوي بگويد: «سمعت أبا‌جعفر؛ يا سمعت أبا‌عبد‌الله؛ يا سمعت الرضا» ، آن شخص صاحب مسأله نيست، بلکه در حضور او راوي ديگري سؤال خود را مطرح مي‌کند و ديگران نيز مي‌شنوند. ۲ به اين صورت، امکان نقل روايت از طريق افراد متعدد، قابل فهم‌تر و در صورت بروز اختلاف در روايات، با رجوع به روايت شخص حاضر در هنگام صدور حديث، قابل اصلاح است. ۳

9. يافتن کتاب‌هاي مشترک

بهبودي با مقابله متن حديث‌هاي مشابه، به وجود کتاب‌هاي مشترک بين افراد پي‌برده است و از اين رهگذر رمز نقل مطلب از طريق دو نفر به طور مجزّا را قابل فهم مي‌کند؛ براي نمونه به کتاب مشترکي بين جَميل‌بن‌دُرّاج و محمد‌بن‌حُمران تذکر مي‌دهد و با مقايسه احاديث فراواني که متن يکسان دارند (در حالي که يکي از طريق ابن‌ابي‌عمير از جميل بن‌دراج از امام صادق علیه السلام و ديگري از ابن‌ابي‌نجران از محمد بن‌حمران از امام صادق علیه السلام نقل شده است)، نتيجه مي‌گيرد که محمد‌بن‌حمران و جميل‌بن‌دراج هر دو يک کتاب داشته‌اند که از آن روايت نقل مي‌کرده‌اند. ۴

دقت در گفتارهاي رجالي

بهبودي در رجوع به شرح‌هاي رجالي، مفهوم دقيق و فنّي الفاظ رجاليان را در نظر مي‌گيرد؛ براي نمونه جمله کشي درباره اصحاب اجماع را به صورت فنّي تعريف مي‌کند؛ ۵ يا توجه مي‌دهد که اگر در شرح حال راوي مثلاً آمده باشد «کان کاتباً» معناي آن مقامي سياسي و ادبي است و اگر فقط بنويسند «کان وراقاً»، يعني نسخه‌بردار کتاب حديث. ۶ همچنين اگر رجاليان گفته باشند قال، ذکر، اخبرنا يا حدّثنا، هر يک مفهوم جداگانه‌اي القا مي‌کند. منظور از قال اين است که به طور شفاهي از راوي شنيده‌اند. اگر حديث بر مبناي سماع در نزد آنان باشد، مي‌گويند: «حدّثنا فلانٌ»، اگر حديث در نزد آنان بر

1.. علل الحديث، ص۳۳۰ - ۳۳۳.

2.. همان، ص۳۳۲. در بخشي از علل الحديث روايت‌هايي را ذکر کرده است که متضمن سفارش و حضور ديگران است (ص۳۲۷- ۳۳۳).

3.. همان، ص۳۳۱ و ۳۳۲.

4.. همان، ص۳۳۴- ۳۳۶.

5.. «طلوع و غروب اصحاب اجماع»، ص۳۹۷ - ۴۱۴.

6.. کيهان فرهنگي، ص۳۷.

  • نام منبع :
    فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 49 و 50
    تاريخ انتشار :
    پاییز و زمستان 1387
    سردبیر :
    محمدی نیک (ری شهری)، محمد
    صاحب امتیاز :
    دانشکده علوم حديث
    مدیر اجرایی :
    محمد قنبری
    نشانی :
    قم، بلوار پانزده خرداد، شهرک جهاد، مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، ص پ : 37185-3431
    تلفن :
    0251-7176131
    امور مشترکان :
    0251-7176413
    دورنگار :
    0251-7785050
    پست الکترونیک :
    ulumhadith@hadith.net
    امتیاز :
    علمی - پژوهشی، به استناد نامه شماره 6219/3 - 85/7/3 کمیسیون بررسی نشریات علمی کشور
    جانشین سردبیر :
    مهدی مهریزی
تعداد بازدید : 33195
صفحه از 423
پرینت  ارسال به