از آن اشاره مي‌كند و از اقدام فخرالدوله علي بن حسين، وزير سلاجقه روم (وزير غياث الدين کيخسرو سوم) در حك برخي كلمات حضرت بر ديوارهاي گوك مدرسه ^۱ در سيواس آناتولي (سال670 ق) ياد كرده، خود به نقل و بررسي آن ديوارنوشته‌ها مي‌پردازد. ^۲ با اين همه، او نيز نسبت به امثال گلدتسهير و بروكلمان راهي به پيش نمي‌گشايد و نسبت جعلي و بدون تاريخ بودن كلمات (و اشعار) علی علیه السلامعليه السلام) را تكرار مي‌كند. ^۳ ديگر هم‌وطن او، رژي بلاشر با احتياط كمتري و با ارجاع به اثر ج. سلطانِ ^۴ مسلمان، در کتاب تاريخ ادبيات عرب خود، ضمن بحث از فن خطبه در ادبيات منثور عربي، ^۵ از خطبه‌هاي خطيب‌ترين خليفه راشد، علی علیه السلامعليه السلام) و گرد آوري آنها در نهج‌البلاغه سخن مي‌گويد. ^۶ از نظر بلاشر، تکامل فن خطبه تحت تأثير دين اسلام بوده است ^۷ . اما او نيز از خطب نهج‌البلاغه، با صفت«منسوب» ياد مي‌كند ^۸ . ديگر مورخ فرانسوي نويس ادبِ عربي، م عبدالجليل، نيز كه تاريخ ادبيات عرب او به سال 1943م، در پاريس منتشر شد، در ابتدا نسبت به نثرهاي منسوب به صدر اسلام ترديد کرده ^۹ نوشته است:
شايسته است در مجموعه آثار ادبي منسوب به علی علیه السلامعليه السلام) بيشتر دقت كنيم؛^۱۰
چنان كه وي ديوان حضرت را پرحجم و سخت مظنون خوانده، نهج‌البلاغه را نيز حداكثر منسوب به علی علیه السلامعليه السلام) مي‌نامد. ^۱۱ با اين حال، در ادامه مباحث عبدالجليل، به تمايزاتي نسبت به پژوهش‌هاي جاري خاورشناسان نيز بر مي‌خوريم كه به احتمال، در اثر مسلمان بودن و يا آشنا بودن وي با اسلام رخ داده است. تفاوت نخست، آن است كه او بر خلاف عرف و عادت غربيان به تجزيه و تحليل محتواي نهج‌البلاغه مي‌پردازد ^۱۲ و در گام دوم نيز تصريح مي‌كند كه هيچ دليل قاطعي بر ناصحيح بودن کل مجموعه نهج‌البلاغه در دست نيست ^۱۳ و اين مطلبي است که تا پيش از او هيچ خاورشناسي آن را طرح نکرده بود. حتي عبدالجليل به نوعي روش تحقيق درباره اصالت نهج‌البلاغه را نيز به خوانندگان و نسل‌هاي بعد عرضه مي‌دارد كه:
شايد از طريق پژوهشي دقيق امكان شناخت ناسره كتاب را بازيابيم و متون صحيح و كهني را ـ كه با زباني پر استعاره و پر توان، ويژگي‌هاي پيچيده و دردناك حيات علی علیه السلامعليه السلام) را نمايش مي‌دهد ـ استخراج كنيم.^۱۴

متخصصان ادب عربي متقدم نداشته و بعد‌ها نيز خاورشناساني شهير و دوران ساز چون ايگناتس گلدتسهير ^۱ ، تئودور نولدكه ^۲ و كرنكو ^۳ هم انتشارات و پژوهش‌هايي را، هر چند اندك، در باب سخنان علی علیه السلامعليه السلام) به سامان رساندند كه باعث توجه بيشتر جريان خاورشناسي به نهج‌البلاغه گرديد. ^۴
اما با وجود رو به رشد بودن روند پژوهش‌ها و ترجمه‌هاي خاورشناسان از نهج‌البلاغه، نوعي اعوجاج در درك و شناخت ايشان نسبت به نهج‌البلاغه و علی علیه السلامعليه السلام) در حال پيدايش بود؛ براي نمونه محققي چون دوسلان با استفاده از يك نسخه خطي از نهج‌البلاغه ـ كه نام گردآورنده آن در پايان، مرتضي ذكر شده بود ـ چنين نتيجه گرفته بود كه مدوِّن نهج‌البلاغه، شريف مرتضي است و نه رضي؛ ^۵ غافل از آن كه مرتضي، لقب حضرت علی علیه السلامعليه السلام) نيز بوده و دوسلان در كار پژوهش خويش بسيار به خطا ‌رفته است. ^۶ حتي محققاني نامدار و عربي‌دان چون گلدتسهير، نولدكه و بروكلمان، ميان نهج‌البلاغه و صحيفه سجاديه خلط كرده، به اظهار نظرهايي عجيب در اين باب پرداخته‌اند. ^۷ اگر بگوييم اين نوع خلط‌ها در زمان گلدتسهير و نولدكه ـ كه امكانات پژوهشي اندكي در اختيار داشته‌اند ـ قابل درك است؛ ^۸ براي اظهار نظرهاي بروكلمان و تكرار سخنان اسلاف خاورشناسش جاي هيچ توجيهي باقي نمي‌ماند؛ ^۹ زيرا به گفته خود بروكلمان، وي نسخه‌هاي متعددي از نهج‌البلاغه و ترجمه‌هايي كامل يا ناقص از آن را در دسترس داشته است. ^۱۰
شايد بتوان گفت پژوهش جدي درباره نهج‌البلاغه و توجه به اين متن ادبي عربي در قرن بيستم و با تلاش خاورشناسان و عرب شناساني چون كلمان هوار، ^۱۱ رژي بلاشر، ^۱۲ عبدالجليل و گيب ^۱۳ ـ كه بيشتر به حوزه خاورشناسي فرانسه تعلق دارند ـ پي ريزي شده است. يكي از آغازگران اين جريان قرن بيستمي، كلمان هوار است. او براي نمونه در مقاله «نهج‌البلاغه» دايرة المعارف مختصر اسلام، ^۱۴ سخناني بيان كرد كه تا حد زيادي با آراي خاورشناسان پيش از او تفاوت داشت. هوار با نقل آراي شرقي‌ها، قضاوت‌هاي علی علیه السلامعليه السلام) را با قضاوت‌هاي داوود و سليمان( مقايسه مي‌كند و ستايش‌هاي شرقيان را نسبت به نهج‌البلاغه عنوان مي‌دارد. ^۱۵ او به تلاش‌هاي رشيدالدين وطواط و ترجمه فلايشر