37
فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 49 و 50

آلوسي نيز در تفسير خود اعتقاد به تكرار نزول را نمي‌پذيرد و مي‌نويسد:
نزول، ظهور از عالم غيب است و ظهور تكرار را نمي‌پذيرد؛ چون تحصيل حاصل است.۱
به باور نصر حامد روش تلفيق و آشتي ميان روايات مختلف و گاه ناسازگار، بدون توجه به درستي روايات، چه از نظر هماهنگي با وقايع تاريخي و چه از نظر سازگاري با داده‌هاي متن قرآني، باعث ايجاد نظرية تکرار نزول آيات و سور شده است. ۲ او مي‌نويسد:
اين سخن که آيه‌اي دو نزول، يک بار در مکه و يک بار در مدينه دارد، صرفاً فرضي براي جمع روايات متعارض است. اما اگر بخواهيم در چارچوب تحقيق تاريخي قدم برداريم ناگزير، بايد روش انتقادي را برگزينيم که بر مدار ردّ يا قبول روايات تاريخي و اصولي واقع گرايانه استوار باشد و در آن، جايي براي سازگاري و جمع اقوال متعارض نباشد.۳
مناع قطان‌ هيچ‌ دليل موجـهي بـراي تـكرار نـزول نيافته است. ۴
قاضي عبد الغفار نوشته است:
المسألة هنا تحتاج إلي تدبّر و رؤية، فإنّ القول بتکرار النازل نفسه أکثر من مرّة أمرٌ غير مقبول و ربما أراد العلماء به التوفيق بين الآراء المتعددة.۵
برخي از عالمان معتقدند كه در همة اين موارد راه ديگري براي جمع ميان روايات يا ترجيح يكي بر ديگري وجود دارد؛ ۶ گرچه توجيهات آنان مورد تأمل و نقد است.
اين فرض، چنان غريب است كه بسياري از قايلان به آن هم آن را به عنوان آخرين راه حل، طرح كرده‌اند. ۷
به نظر مي‌رسد منشأ اختلاف در تطبيق عموميت حكم است؛ چه بسا صحابه براي بيان آيه به حادثه‌اي اشاره مي‌كردند و راويان گمان مي‌كردند سبب نزول است.
دهلوي نوشته است:
مطالب بسياري در باره اسباب نزول گفته شده که ربطي به سبب نزول ندارد و از نوع استشهاد پيامبر صلی الله علیه و آله و صحابه به آيه‌اي از قرآن در مناظرات و دعوا يا تبيين يک موضوع است، ولي محدثان آن را سبب نزول قلمداد کرده‌اند.۸

1.. روح المعاني، ج۱، ص۳۴.

2.. معناي متن، ص۱۶۲.

3.. همان، ص۱۵۶.

4.. مباحث في علوم القرآن، ص۷۹.

5.. قضايا في علوم القرآن، ص۵۸.

6.. الاتقان البرهان في علوم القرآن، ص۳۰۵ ـ ۳۱۵؛ قضايا في علوم القرآن، ص۵۸؛ المنار في علوم القرآن، ص۱۴۵.

7.. الاتقان، ج۱، ص۱۳۲؛ نيز ر.ک: اسباب النزول و اثرها في بيان النصوص، ص۲۱۸ و ۲۲۵؛ الاتقان البرهان في علوم القرآن، ج۱، ص۳۰۳.

8.. الفوز الکبير، ص۹۶.


فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 49 و 50
36

عسقلاني ۱ قايل به تكرار نزول اين‌ آيه هستند. و هيچ توجهي به وجود روايت در صحيح البخاري يا حضور راوي به عنوان شاهد ماجرا، به عنوان ملاک‌هاي مهم پذيرش اين نوع روايات، نمي‌کنند. قبلاً اشاره شد که ترمذي، حاكم نيشـابوري و قرطبــي همين سبب را براي نزول آيه 109 سورة كهف ۲ آورده‌اند.
در ميان متأخران، نصر حامد ابوزيد ـ که به روش قرائت سياقي (يا قرائت متن در افق تاريخي آن) پافشاري مي‌کند و از پيوند آموزه‌هاي وحياني با آگاهي‌هاي مردمان عصر نزول بحث مي‌کند، به تفصيل، از نقش محيط در شکل دادن به قالب الفاظ و استدلال‌هاي قرآني سخن مي‌گويد. وي از طريق ارتباط ديالکتيکي ميان نص و واقع، ذيل آيه مذکور نوشته است:
نگريستن از طريق حضور متن در درون واقعيت و ارتباط ديالکتيکي آن دو، مکي بودن آيه را اثبات مي‌کند.۳
عمادالدين رشيد تساهل در پذيرش روايات اسباب نزول را باعث پيدايش عقيده تکرار نزول مي‌داند. ۴ وي در دو مورد، البته به صورت احتمال، تكرر نزول را مطرح كرده است. ۵
مخالفت با اين باور، از دير باز، يعني همان ابتداي ظهور اين ايده وجود داشته است؛ چنان كه سيوطي اين مخالفت را به صاحب كتاب الكفيل بمعاني التنزيل نسبت داده است كه به نظر او تكرر نزول تحصيل حاصل و بي‌فايده است. ۶
سيوطي در مقام رد او، به گفتار زرکشي استناد کرده که تکرار نزول داراي فايده است. ۷
وي در لباب النقول فقط در سه مورد، به شکلي قاطع، تکرار نزول را پذيرفته و در دو مورد احتمال تکرار داده است.
ابن حجر عسقلاني نوشته است:
اگر جمع روايات ممكن نبود، تعدد نزول را مي‌پذيريم، ولي اصلْ عدم تعدد است.۸
با اين حال، در فتح الباري فصلي با عنوان «الآيات المكية التي تكرر نزولها بالمـدينة» گشـوده و ذيـل آيـه (وَإِنْ عَاقَبْتُمْ فَعَاقِبُوا بِمِثْلِ مَا عُوقِبْتُم( ، بـه‌تفصيل، ‌از تعدد نـزول و فوايد آن ‌سخـن‌ گفتـه ‌است. ۹

1.. فتح الباري، ج۸‌، ص۲۵۳.

2.. «قُل لَّوْ كَانَ الْبَحْرُ مِدَاداً لِكَلِمَاتِ رَبِّي لَنَفِدَ الْبَحْرُ قَبْلَ أَن تَنفَدَ كَلِمَاتُ رَبِّي وَلَوْ جِئْنَا بِمِثْلِهِ مَدَداً».

3.. معناي متن، ص۱۵۸.

4.. اسباب النزول وأثرها في بيان النصوص، ص۲۲۵.

5.. همان، ص۲۲۵.

6.. صاحب اين كتاب عمادالدين الكندي (م۷۴۱ق) است. حسين احمد نوشته است: به نسخه‌اي از اين كتاب ـ كه در الجامعه الإسلاميه با شماره ۲۱۴۳ بود ـ مراجعه كردم، ولي آنچه سيوطي آورده است، نيافتم، شايد اين جمله در جزو اول گم شده اين كتاب، يعني بخش مقدمه و سوره فاتحه و آيات ابتدايي سوره بقره باشد. (ر.ک: المنار في علوم القرآن، ج۱، ص۱۱۲)

7.. الإتقان، ج۱، ص۱۳۱.

8.. رسالة العجاب، ص۵۴۲.

9.. فتح الباري، ج۲، ص۸۳۰.

  • نام منبع :
    فصلنامه علمي - پژوهشي علوم حديث 49 و 50
    تاريخ انتشار :
    پاییز و زمستان 1387
    سردبیر :
    محمدی نیک (ری شهری)، محمد
    صاحب امتیاز :
    دانشکده علوم حديث
    مدیر اجرایی :
    محمد قنبری
    نشانی :
    قم، بلوار پانزده خرداد، شهرک جهاد، مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، ص پ : 37185-3431
    تلفن :
    0251-7176131
    امور مشترکان :
    0251-7176413
    دورنگار :
    0251-7785050
    پست الکترونیک :
    ulumhadith@hadith.net
    امتیاز :
    علمی - پژوهشی، به استناد نامه شماره 6219/3 - 85/7/3 کمیسیون بررسی نشریات علمی کشور
    جانشین سردبیر :
    مهدی مهریزی
تعداد بازدید : 33099
صفحه از 423
پرینت  ارسال به