سرانجام، او در اين مقدمه، استدلال مي‌كند كه چون قرآن حجّت و راهنماي انسان‌هاست و بدون آگاهي از تفسير و تأويل آن، حجّت بودنش عملاً تحقق نمي‌يابد. پس كوشش براي فهم قرآن و آگاهي از تفسير و تأويل آن واجب است. ^۱
در تفسير هر سوره، ابتدا نام سوره و سپس عدد آيات آن را بيان مي‌دارد، آن‌گاه، مكّي يا مدني بودن سوره را مشخص و اختلاف نظرها را در اين مبحث مطرح مي‌كند و آيات مكّي در سوره‌هاي مدني و نيز عكس آن را معلوم مي‌دارد و گاه، به ذكر فضايل سوره‌ها مي‌پردازد كه اندك است.
پس از آن، به تفسير آيه‌ها مي‌پردازد. آيه‌ها را به بخش‌هاي مختلف تقسيم و هر بخش را جداگانه تفسير مي‌كند. در تفسير هر قسمت، به تبيين معناي واژگان و مفردات آيه مي‌پردازد و به اين امر بسيار توجّه دارد و در سراسر كتاب در موارد محدودي به شعر شاعران عرب نيز توجّه و استشهاد مي‌كند.
او براي تفسير در نهايت اختصار به تشريح عبارت‌هاي موجود در آيه‌ها مي‌پردازد و ذيل هر بخش، اقوال مختلفي را از صحابه و تابعان مي‌آورد و چون تفسير وي، تفسير روايي به شمار مي‌رود، در اكثر موارد، تفسير آيات را به همين نقل قول‌ها محدود و منحصر مي‌سازد و معمولاً براي اين اقوال سندي ذكر نمي‌كند.
سمرقندي، بيشتر به تبيين واژگان، شرح عبارت‌هاي موجود در آيات و توضيح و تفسير مفهوم كلّي هر آيه توجه دارد و از تفصيل و توسعه دادن سخن پرهيز مي‌كند؛ امّا از بيان وجوه اعراب و تبيين جنبه‌هاي نحوي و صرفي آيه‌ها غافل نمي‌ماند. به لحاظ اهميتي كه «مقوله نقل اخبار و روايات» در تفسير وي دارد، به اسباب نزول آيه‌ها ـ ‌كه چون ديگر متقدمان ^۲ در تفسير بحرالعلوم نيز بر نقل متكي است ـ ^۳ بسيار توجه مي‌كند. در مواردي نيز با قيد «قيل و يقال»، به سخناني اشاره مي‌كند كه به آن اعتماد ندارد يا اعتمادش اندك است. تخصّص اين دانشمند در فقه و اخلاق به نحوي محسوس بر تفسيرش تأثير گذارده است. ^۴
از مباحث ديگر مطرح در تفسير سمرقندي موضوع قراءات و وجوه اختلاف قرائت واژگان قرآن كريم است كه از ميان قراءات مختلف، بنابر دليل، يكي از وجوه قراءات را ترجيح مي‌دهد.
سمرقندي به مقوله «تناسب آيات و سُوَر» و «تناسب آغاز و انجام سوره‌ها» نمي‌پردازد و اين مهم در تفسير وي جايگاهي ندارد. به مباحث عقلاني و كلامي، علي رغم تبحّر و نگاشتن كتاب‌هايي در علم كلام، كم توجّه نموده است، لكن به مباحث فقهي در حدّ ضرورت پرداخته است. حاصل كلام، آن كه اين تفسير از تفاسير متوسط و روايي است كه در آن تفسير به روايت با تفسير به درايت درآميخته است، لكن چون جنبه نقلي آن بر جنبه عقلي مي‌چربد، جزء تفاسير نقلي طبقه بندي مي‌شود ^۵ كه در قرن چهارم تأليف شده و همان ويژگي‌هاي مؤلّفات اين قرن را داراست.

استادان سمرقندي متعدّد بوده‌اند كه برخي از آنان عبارت‌اند از: ابوجعفر بلخي، خليل بن احمد قاضي، (شيخ حنفيان و پيشواي حديث و فقه)، محمّد بن فضل بلخي مفسّر، و پدرش محمد بن ابراهيم سمرقندي كه از وي بسيار روايت مي‌كند. ^۱ از شاگردان سمرقندي به لقمان بن حكيم فرغاني، احمد بن محمد ابوسهل و ابومالك نعيم الخطيب مي‌توان اشاره نمود. ^۲

احوال و آثار علمي سمرقندي

سمرقندي در فقه، تفسير، كلام و عقايد، ادبيّات و علوم قرآني متخصّص و صاحب نظر بوده و در فقه بر معاصران خود برتري داشته است. او به فقه حنفي اهتمام داشته و براي همين به بلخ سفر كرده است. ^۳ او در حوزة مطالعات قرآني، تفسير بحرالعلوم را تأليف كرد كه خود شاهد گوياي تبحّر او در اين فن است. در كلام و عقايد زبردست و به مناظرة علمي با صاحب نظران مشهور بود. با زبان و ادبيات پارسي و عربي نيك آشنا بود و اقوال حكيمان و فيلسوفان را مي‌دانست. ^۴ اطلاعات علمي گسترده و شخصيت چند وجهي سمرقندي منشأ آثار گونه‌گون و مؤلّفات متعددي گرديده است كه از آن ميان در فقه، خزانة‌الفقه، عيون‌المسائل، مقدمه ‌أبي‌ليث ‌في ‌الصلاة، النوازل في الفتاوي، تأسيس النظائر الفقهيه، المبسوط، فتاوي أبي‌الليث و... ، ^۵ در تفسير و علوم قرآني، به تفسير سمرقندي، مشهور به بحرالعلوم ^۶ در عقايد وكلام، به رسالة في المعرفة و الايمان، أسرار الوحي، اصول الدين و... ، ^۷ در زهد و اخلاق، به تنبيه الغافلين، بستان العارفين و... ^۸ مي‌توان اشاره كرد.

شيوه تنظيم و تأليف بحر العلوم

سمرقندي، تفسير خود را با مقدمه كوتاهي آغاز مي‌كند و رواياتي مُسنَد را از پيامبر و صحابه در باب اهميت علم تفسير در مقدمه خود مي‌آورد و دانش پژوهان را به تأمل و تحقيق در قرآن دعوت مي‌كند. او اقدام به تفسير قرآن را تنها براي كساني مجاز مي‌شمارد كه توانايي و شرايط لازم را دارا باشند. از نظر وي، شرايط لازم براي تفسير قرآن دو چيز است: يكي، «آگاهي از وجوه لغت» و ديگر، «علم به احوال و اسباب نزول». از نظر او، چنان‌چه شخص اين شرايط را نداشته باشد، در مقام تفسير بايد صرفاً ناقل كلام مفسران داراي صلاحيت و صاحب نظران اين فنّ باشد؛ در غير اين صورت، به عرصه تفسير به رأي پاي نهاده كه سخت نكوهيده است. ^۹