(فَبَاءُوا بِغَضَبٍ عَلَى غَضَبٍ(؛۱
پس به خشمى بر خشم ديگر گرفتار آمدند.
و درباره نصارا مي‌فرمايد:
(قَدْ ضَلُّوا مِن قَبْلُ وَأَضَلُّوا كَثِيراً وَضَلُّوا عَن سَوَاءِ السَّبِيلِ(؛۲
پيش از اين گمراه شدند و بسياري را گمراه كردند و [خود] از راه راست منحرف شدند.
2. تفسير قرآن به كلام پيامبر صلی الله علیه و آلهصلي الله عليه و آله و سلم)
چنان كه خود قرآن مي‌فرمايد، ۳ پيامبر صلی الله علیه و آلهصلي الله عليه و آله و سلم) نه تنها وظيفه ابلاغ قرآن را بر عهده دارد، بلكه موظف به بيان و تفسير آن نيز هست. در واقع، پيامبر صلی الله علیه و آلهصلي الله عليه و آله و سلم) به عنوان مهم‌ترين مصدر و منبع تفسيري براي صحابه بودند. ۴ البته حضرت متناسب با فهم جامعه بسيط آن زمان و در حّد نيازهاي عمومي و پرسش‌هاي مردم قرآن را تفسيرمي‌كردند. ۵ در اين دوران، تفسير قرآن در حدّ سؤال از معاني ظواهر آيات يا تفصيلات نعمت‌هاي بهشتي و عذاب‌هاي دوزخي يا تفصيلات ارث و نكاح و طلاق و طهارت و مانند اينهاست. آنچه از ابن عباس و ديگر مفسران صدر اسلام [از پيامبر صلی الله علیه و آلهصلي الله عليه و آله و سلم)] نقل شده، غالباً در همين سطح است. برخوردهاي بنيادين و تعمّق در آيات، از نظر كلامي، عرفاني و فلسفي بعدها رخ داده است. ۶ در تفسير بحرالعلوم در موارد عديده، كلام پيامبر صلی الله علیه و آلهصلي الله عليه و آله و سلم) براي تبيين و تفسير آيات قرآن كريم مورد توجه و استفاده قرار گرفته است كه نمونه‌هايي از آن را ذيل آية 7 سورة فاتحه، آية 31 سورة اسراء، آيه 6 سوره مريم و... مي‌توان مشاهده كرد.
3. تفسير قرآن به كلام صحابه، تابعان و ديگران
سخنان و روايات صحابه، ۷ تابعان ۸ و ديگر صاحب نظران از مهم‌ترين مصادر تفسيري سمرقندي در بحرالعلوم است و اين گونه سخنان، در تفسير وي فراوان يافت مي‌شود؛ به طوري كه در سراسر آن
1.. سوره بقره، آيه ۹۰.
2.. سوره مائده، آيه ۷۷.
3.. (بِالْبَيِّنَاتِ وَالزُّبُرِ وَأَنزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ( (سوره نحل، آيه ۴۴).
4.. التفسير و المفسرون، ج۱، ص۴۵ ـ ۵۷؛ آفاق تفسير، ص۲۴.
5.. همان، ص۵۳ ـ ۵۴.
6.. هرمنوتيك؛ كتاب و سنت، ص۹۷.
7.. بسياري از اهل سنت، اقوال صحابه را مانند سنت پيامبر صلی الله علیه و آلهصلي الله عليه و آله و سلم) مي‌دانند و براي آن حجيت ذاتي قايل هستند و از آنجا كه ابوليث تفسير السمرقندي از فقيهان و عالمان مذهب حنفي است، در چارچوب انديشه و باورهاي اهل سنت، ملاكات خاصّ خود را دارد كه طبق آن هرگاه تفسير آيه‌اي از طريق عرضه آن به ساير آيه‌ها و يا سنت نبوي ميسر نشد، مفسر به اقوال صحابه مراجعه مي‌كند كه چون با پيامبر معاصر و شاهد و ناظر وحي بوده‌اند، داناترين مردم به قرآن محسوب مي‌گردند ( فتح الباري، ج۱، ص۴۳۷؛ إرواء الغليل، ج۳، ص۴۱: المستدرك علي الصحيحين، ج۱، ص۳۵۸؛ التفسير و المفسرون، ج۱، ص۵۷ ـ ۶۱؛ مقدمه بر تفسير بحرالعلوم، ص۵۳؛ تحفة الأحوذي في شرح صحيح الترمذي، ج۳، ص۴۳۱).
8.. قدماي مفسران به اين دو طبقه اطلاق مي‌شود ( قرآن در اسلام، ص۶۷).
